اثربخشی آموزش حمایت های روانی اجتماعی بر سلامت روان آسیب دیدگان ناشی از بلایا
- شناسه خبر: 17659
- تاریخ و زمان ارسال: 29 خرداد 1396 ساعت 9:52
سعیدرضا عینعلی۱، وحید عینعلی۲،امیر عسکری۳، سیدعباس باقری یزدی۴، فردین علیپور۵،
۱ کارشناس ارشد حمایت روانی اجتماعی-بحران ،آتش نشانی تهران ؛ saeedeynali@gmail.com
۲ دانشجوی امدادو نجات – آتش نشانی تهران BEBE777B@GMAIL.COM
۳ دکترای روانشناسی بالینی-استادیاردانشگاه بهشتی؛ askari1407@yahoo.com
۴ ارشد روانشناسی بالینی و راهبر کلان پروژه موسسه علمی کاربردی هلال ؛ sabagheri@yahoo.com
۵ دکتری مددکاری اجتماعی-هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی؛barbodalipour@gmail.com
چکیده
[auth]
این پژوهش از نوع طرحهای نیمه آزمایشی مداخلهای بوده و در آن از پیشآزمون- پس آزمون استفاده گردیده است. نمونه آماری این پژوهش را ۶۰نفر از کودکان و بزرگسالان بازمانده از زلزله مورموری در سال۱۳۹۵ تشکیل دادند که بطور تصادفی در گروه های آزمایشی و گواه قرار گرفتند. ابزاز مورد استفاده پرسشنامه رفتاری راتر کودکان- مخصوص والدین و پرسشنامه سلامت عمومی (GHQ-28) بود. آزمودنی های گروه آزمایش تحت۶ جلسه۲ ساعته خدمات جامع حمایت روانی اجتماعی قرار گرفتند، نتایج توسط نرم افزار کامپیوتری ۱۸-SPSSمورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
نتایج این بررسی نشان داد خدمات جامع حمایت روانی اجتماعی توانسته است بطور معنی داری موجب بهبودسلامت روان کودکان و بزرگسالان بازمانده از زلزله در گروه آزمایش نسبت به گروه گواه گردد. همچنین نتایج دلالت براین دارد که این مداخلات توانسته است موجبات بهبود مولفه های سلامت رفتاری و سلامت روان (جسمانی سازی، اضطراب، عملکرد اجتماعی و افسردگی) در بازماندگان کودک و بزرگسال گروه آزمایش نسبت به گروه گواه را فراهم نماید.
آموزش حمایت های روانی اجتماعی در کلیه مراحل زندگی تاثیرات مثبت در تامین و ارتقاء سلامت روان دارد لذا با ارائه مستمر این خدمات به آسیب دیدگان،زمینه سلامت روانی اجتماعی بازماندگان تامین میشود.
مقدمه
رویارویی و جدال انسان با پدیده های طبیعی پیشینه ای به بلندی تاریخ حیات انسان دارد. این پدیده ها بارها انسان را مقهور خود ساخته و چهره جغرافیایی بسیاری از جوامع را تغییر داده است. این سوانح هرساله در جهان منجر به مرگ و معلولیت جسمی و روانی میلیون ها انسان و صدمات مالی بسیار می گردد. به همین دلیل تأمین سلامت و بهداشت روانی افراد اهمیت بسزایی دارد (ناصحی و باقری یزدی، ۱۳۸۹). [۱]
بهداشت روانی، تامین، حفظ و ارتقاء سلامت روان افراد جامعه است، بگونه ای که آنها، نه تنها بیماری روانی نداشته باشند بلکه بتوانند کارهای روزانه خود را بخوبی انجام دهند، از زندگی خود لذت ببرند و با افراد خانواده و محیط خود ارتباط مناسبی برقرار نمایند. بعبارت دیگر حالتی از رفاه است که در آن فرد توانائیهایش را باز می شناسد و قادر است با استرسهای معمول زندگی تطابق حاصل کرده، از نظر شغلی مفید و سازنده باشد و بعنوان بخشی از جامعه با دیگران مشارکت و همکاری داشته باشد. بهداشت روانی به همه ما مربوط است نه فقط کسانی که از بیماریهای روانی رنج می برند (بوالهری و همکاران، ۱۳۸۸). [۲]
به دنبال بلایا اغلب افراد هیجانها و تجارب ناخوشایندی را تجربه می کنند. واکنشها ممکن است ترکیبی از سردرگمی، ترس، ناامیدی، درماندگی، بیخوابی، دردهای جسمی، اضطراب و خشم، سوگ، شوک، خشونت و بی اعتمادی، احساس گناه و شرم، ازدست دادن اعتماد و اطمینان از خود باشد (باقری یزدی و براتی سده، ۱۳۸۲). [۳]
پس از یک دهه تحقیق، شواهد قابل ملاحظه بدست آمده نشان میدهد که مردم با داشتن اختلالات روانی بطور معناداری احتمال بیشتری دارد که درگیر خشونت شوند تا افرادیکه اختلال روانی ندارند(آرسنوت و دیگران، ۲۰۰۰؛ مانهان،۱۹۹۲؛ واتسون و دیگران،۱۹۹۰). [۴]
کمکهای اولیه روانشناختی می تواند یک محیط امن، آسوده، مرتبط با دیگران، خودکارآمد، توانمند و پرامید رابرای بازماندگان فراهم نماید. بحران ها موجب آشفتگی در مجموعه فرآیندهای اجتماعی و روابط اجتماعی می گردد و برای برطرف کردن آن، فرد یا گروه کوچکی کافی نیست بلکه کل و یا بخش عظیمی از سیستم اجتماعی درگیر آن است. زیربناهای اجتماعی و ادامه فعالیت های جاری جامعه با مشکلات جدی مواجه می شود و این مشکلات، اکثریت مردم در محدوده آسیب دیده را در بر می گیرد، بحران ها منجر به درهم ریختن سلامت روانی و از دست رفتن سلامت جسمی و آشفتگی در ساخت و کار کردهای نهادهای اجتماعی می شوند.حوادث طبیعی نیز، به عنوان یکی از انواع مختلف بحران ها، جامعه را با مشکلات بسیاری روبرو می سازد که اکثر اوقات، افراد تحت تاثیر، توانایی و کنترل خود را برای فائق آمدن به این شرایط دشوار از دست می دهند و مشکلات این افراد بدون مداخله های موثر حل نمی شوند (باقری یزدی و کافی، ۱۳۸۲). [۵]
ضرورت اجرا :
ایران یکی از ده کشور بلا خیز دنیاست و در یکصد سال اخیر بیش از ۱۸۰۰۰۰نفر در این بلایا که بطور عمده زلزله بوده است کشته شده اند. در طی ۸ سال گذشته ۹۲۴ زلزله ۳ تا ۳/۷ ریشتری اتفاق افتاده که باعث کشته شدن۱۷۶۷۶ نفر و زخمی شدن ۵۳۳۰۰ نفر وتخریب ۲۷۵۰۰۰ منزل مسکونی و وارد آمدن ۲۵۰۰ بیلیون ریال خسارت مالی شده است. اگرچه بلایا به ویژه بلایای طبیعی منحصر به زلزله نبوده و مواردی چون سیل، آتش سوزی وسیع، طوفان، جنگ، خشکسالی و موارد دیگر را نیز شامل میشود. وقوع زلزله های سلماس، طرود، لار، بوئین زهرا، بندر عباس، طبس، رودبار، خرم آباد و بروجرد و بالاخره زلزله بسیار مصیبت بار بم یادآور دامنه، شدت آسیب و هم پیاپی بودن آنها (با فواصل متوسط وقوع آنها کمتر از ۱۰ سال ) می باشد. از سوی دیگر وقوع سه مورد سیل ویرانگر در استان گلستان و حادثه سیل نکا در سالهای اخیر بیانگر آن است که هیچ نقطه ای از کشور مصون از حوادث غیر مترقبه نیست.
نیازهای اعلام شده مردم آسیب دیده اطلاعات جالبی به همراه دارد. با توجه به گستردگی ایران و وجود قومیتها و رسوم خاص و این درحالی بود که هیچگونه سیستم منظمی در این رابطه وجود نداشت و حتی در برخی از موارد امدادگران به غلط رفتار می کردند. پس از حادثه اکثر افراد نیاز به مشاوره و درد دل را در سطح بالائی حس می کردند ولی دوستان و آشنایان مهمترین منبع دردسترس آسیب دیدگان بودند.
مداخله مناسب و به موقع روانی، اجتماعی ازآسیب های احتمالی آینده جلوگیری می کند. بی توجهی به واکنشهای هیجانی، بازماندگان فعال را به قربانیان منفعل تبدیل می کند و روند بازتوانی فرد وجامعه را کند می کند. . بلایای طبیعی منجر به تغییر روند زندگی میلیونها نفر و خسارات شدید مالی برای افراد و ملتها می شود. نکته مهم آنکه: بلایا و به ویژه بلایای طبیعی قابل پیش بینی و پیشگیری نیستند ولی دو نکته مهم: اول عملیات نجات و امدادو اقدامات فوری بعد از وقوع فاجعه است. دوم به حداقل رساندن آثار مخرب و فاجعه بار این بلایاست. بنابراین آگاهی از مسائل بهداشت روانی حادثه دیدگان (بمنظور حمایتهای روانی، اجتماعی)متعاقب بلا یا جهت مداخله و برخورد بهنگام یکی از اولویتهای مهم بهداشتی است که از گسترش مشکلات و پیامدهای بعدی جلوگیری می کند.
هدف از اجرای این پروژه، بررسی اثربخشی خدمات جامع حمایت روانی و اجتماعی بر سلامت روان آسیب دیدگان ناشی از بلایا ( مطالعه موردی :زلزله مورموری-ایلام می باشد. محل اجرای پروژه: استان ایلام، شهرستان آبدانان، کلات مورموری می باشد که در مرداد ۹۳زمین لرزه ای به شدت ۱/۶ ریشتر و بدون تلفات جانی اتفاق افتاد.
علتی که باعث انتخاب این شهر به عنوان پایه برای این پژوهش شد:
- وجود پس لرزه هایی با شدت اولیه و تعداد زیاد که حدود ۱۲۰۰ پس لرزه به مدت حداقل چهار ماه ادامه داشت.
- نارضایتی عمومی مردم از عدم رسیدگی سازمانهای مسئول و دولتی
- عدم رفاه نسبی و معیشتی اکثریت ساکنان منطقه بخصوص در روستاها بود. همچنین به دلیل اینکه زلزله یاد شده بعنوان آخرین بلایای طبیعی تأثیرگذار اتفاق افتاده در ایران بود که در ابعاد اجتماعی گسترده موجب تنش گردیده بود مورد انتخاب واقع شد.
مرور مستندات، پیشینه موضوع و وضعیت موجود
به دنبال نام گذاری دهه ۱۹۹۰ به عنوان دهه بین المللی کاهش بلایا توسط سازمان ملل متحد، قانون تشکیل کمیته ملی کاهش اثرات و بلایا طبیعی در مرداد ۱۳۷۰ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. واقعه اسفبار زلزله رودبار در سال ۱۳۶۹ تاثیر بسزایی در آغازچنین حرکتی داشت. این کمیته از ۹ کمیته فرعی تخصصی به مسئولیت وزراء و یا معاونین آنها در سازمان های ذیربط تشکیل میشد که یکی از آنها کمیته فرعی بهداشت و درمان بود و تامین خدمات بهداشت روان یکی از وظایف این کمیته محسوب میگردید.
مطالعات پایلوت در زلزله قزوین نشان داد که برنامه کشوری اجرایی میباشد و مداخلات روانی – اجتماعی عملی و موثر است. برنامه پس از زلزله قزوین در سال ۱۳۸۱ بازبینی و تصحیح شد.
قانون تشکیل کمیته ملی کاهش اثرات و بلایای طبیعی در مرداد ۱۳۷۰ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. روند مداخلات اجتماع محور به منظور پیشگیری و کاهش اثرات ناشی از حوادث طبیعی در سازمان جوانان جمعیت هلال احمر تحت عنوان آموزش مداخلات پیشگیرانه به منظور کاهش اثرات ناشی از حوادث طبیعی به روش اجتماع محور به اجرا در آمد.
این آموزش ها در ۲۱ استان کشور و برای ۱۰۰۰ نفر از کارشناسان، معاونین ورؤسای شعب و نیز دبیران کانون های دانشجویی، جوانان، روستایی و طلاب سازمان جوانان هلال احمر، حاوی سر فصل-های آموزشی آشنایی با رویکرد اجتماع محور تکنیک های تسهیلگری، روش های توانمند سازی تیم های محلی، پروژه نویسی، اهداف منطقی، روش های برنامه ریزی، مفهوم مشارکت و …….اجرا شد.
نوآوری تحقیق
نیازهای اعلام شده مردم آسیب دیده اطلاعات جالبی به همراه دارد. با توجه به گستردگی ایران و وجود قومیتها و رسوم خاص و این درحالی بود که هیچگونه سیستم منظمی در این رابطه وجود نداشت و حتی در برخی از موارد امدادگران به غلط رفتار می کردند. پس از حادثه اکثر افراد نیاز به مشاوره و درد دل را در سطح بالائی حس می کردند ولی دوستان و آشنایان مهمترین منبع دردسترس آسیب دیدگان بودند.
توجه به جنبه روانی به عنوان حلقه مفقودهای در حوزه امداد و نجات پس از وقوع بلایای طبیعی میباشد و در بیشتر کشورها مورد توجه قرار میگیرد ولی متاسفانه در ایران اینگونه نمیباشد. مردم از طریق شرکت در برنامه ها و آموزشهای روانی احساس کنترل برزندگی خود را پیدا می کنند و در حل مسائل و تصمیم گیری توانا می شوند.
مداخله مناسب و به موقع روانی، اجتماعی ازآسیب های احتمالی آینده جلوگیری می کند. بی توجهی به واکنشهای هیجانی، بازماندگان فعال را به قربانیان منفعل تبدیل می کند و روند بازتوانی فرد وجامعه را کند می کند. آموزش حمایت های روانی اجتماعی در بلایا ، بحران و حوادث غیر مترقبه در جریان بلایای طبیعی آسیب بهداشتی به افراد مثل یک کوه عظیم یخ است که قسمت اعظم آن زیر آب قرار دارد و دیده نمیشود. مرگ و مجروحیت جسمانی در بخش بیرونی آب قرار گرفته ولی معلولیت و عواقب روانی حوادث که گاهی تا پایان عمر باقی می ماند بدنه اصلی این کوه یخ را تشکیل می دهد و در اکثر موارد مورد غفلت قرار می گیرد
چارچوب نظری
۲ -۱ . بحران : واکنشی طبیعی به یک سانحه غیر طبیعی است
بحران : عمدتاً از جنس فقدان و نهستی است:برنامه ریزی نشده،زمان بندی نشده ، غیرمترقبه و تقریباً غیرقابل کنترل(روزنتال ، تی هارت ، چارلز ، ۱۳۸۲) [۶]
بحران یک نقطه عطف است،دوره ای خطیرازآسیب پذیری فزاینده پتانسیل رشد یابنده (اریک اریکسون) [۷]
بحران نقطه عطف خطیری برای هر ارگانیزم ، اعم از فرد ، جامعه یا سیستم ، با توجه به توانایی و آمادگی آنها برای انطباق با شرایط جدید است(استویان نیکولوف مادژاروف) [۸]
جان کلبرگ – روان شناس سوئدی – چهار مرحله را برای بحران توصیف می کند :
۱ – مرحله ضربه ( شوک ) : بالافاصله پس از وقوع حادثه ، قربانی وارد مرحله شوک میشود . دراین مرحله او عمیقا تحت نفوذ و کنترل سانحا قرار دارد . موجی از احساسات او را احاطه کرده است و قدرت تصمیم گیری خود را از دست داده و گیج و منگ است . او ممکن است کاملا بی تفاوت و ناتوان از انجلم کوچکترین کاری باشد و یا برعکس ، بسیار پر هیجان و شتاب زده عمل کند. مرحله شوک اگر درمان نشود ممکن است از چند دقیقه تا ۲۴ ساعت ادامه داشته باشد .
واکنش های افراد در مرحله شوک :
- از دست دادن قدرت تفکر
- عدم درک زمان و واقعیت
- بیش فعالی
- کاهش قدرت حرکت
- علائم جسمانی
- سرآسیمگی
- بی تفاوتی
۲ – مرحله واکنش : پس از مرحله شوک مرحله واکنش آغاز میشود . اکنون قربانی عواطفی را تجربه میکند که در اثر سانحه بوجود آمده و او را آزار می دهد ، او کم کم به خاطر می آورد که چه اتفاقی افتاده است ، تصویر سانحه در ذهن قربانی به شکل تصاویر مبهم و متغییر است و تلاش او برای جلوگیری از ایجاد این تصاویر به جایی نمیرسد ، علاوه بر این واکنشهای جسمانی نظیر ؛دردهای شکمی ، سر درد و بی خوابی مشکل را حادتر می کند . در بی خوابی ها تصاویر سانحه هر چه شفاف تر در ذهن او خطور می کند و در نتیجه وحشت سراپای او را در بر می گیرد ۳ – مرحله تطابق : در این مرحله دیگر افکار و احساسات قربانی درباره سانحه ، دائما ذهن او را درگیر نمی کند ، اکنون قادر است حداقل برای مدتی ذهن خود را بر موضوع دیگری متمرکز کند ؛ اما هنوز یادآوری های مکرر سانحه او را عذاب میدهد . آنچه که مایه امیدواری است توانایی او برای تطابق و سازگاری با این تجربه است. به این معنی که کم کم وقوع سانحه را می پذیرد ، دوره امتناع دیگر به پایان رسیده است . این مرحله هفته ها تا ماه ها بطول می انجامد .
۴ – مرحله بازیابی : به این معنی است که بازمانده تجربیاتی از سانحه کسب نموده که او را برای مواجهه با بحران های احتمالی آینده آماده تر می سازد . توانایی های ذاتی خود را می شناسد و در بسیاری از موارد قوی تر شده و با پشت سر گذاشتن موفقیت آمیز سانحه می تواند به آینده بنگرد و به زندگی خود ادامه دهد ( باقری ، ۱۳۸۶ ، صص۸۷۶-۸۷۷ ) [۹]
۲-۲٫ بررسی دیدگاه های نظری حمایت روانی و اجتماعی
حمایت روانی- اجتماعی در بلایا
فرآیندی است که در راستای تامین سلامت روانی آسیب دیدگان سوانح انجام می گیرد تا به آنها کمک کند به طور موثر خود را با فشارهای روانی ناشی از سوانح سازگار نمایند، کارهای روزانه خود را به خوبی انجام دهند و با افراد خانواده و محیط خود ارتباط مناسب برقرار کنند و بعد از مدتی به زندگی عادی خود برگردد. (حمایتهای روانی اجتماعی در بلایا و حوادث غیرمترقبه متن آموزشی کاردانهای بهداشتی اداره سلامت روان دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد معاونت سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی زمستان ۱۳۸۸ ) [۱۰]
اصول مداخله در بحران
نبود یا بی توجهی به اصول مداخله در بحران، بکارگیری هر فنونی را بی اثر و حتی آسیب زا میکند. این اصول در محورهای مختلفی مطرح میباشند. محور اول اصول عمومی مداخله در بحران است و ضرورت به کارگیری آن قبل از اقدامات حرفه ای مطرح است. محور دوم به اصول مداخلات پیشگیرانه اختصاص دارد. این اصول هم قبل، هم حین و هم پس از بحران قابل پیگیری است و رعایت آن در تمامی زمان ها و مکان ها لازم است. محور سوم به اصول مداخلات درمانی تمرکز دارد. محور چهارم به اصول اخلاقی اشاره دارد و بیش از آنکه حرفه ای باشد انسان مدارانه است و به رعایت حقوق، احترام، عزت و شرافت انسانی توجه دارد و محور آخر به اصول مداخلات بین فرهنگی تمرکز دارد اهمیت این اصل بیشتر از آن جهت است که شمار زیادی از امدادگران و متخصصان مداخله در بحران از خرده فرهنگ های دیگری وارد محیط بحران می شوند.
یک فرد که امداد و روحیه بخشی روانشناسانه را به تعداد اندکی (۱ تا ۳ نفر) از قربانیان ارائه کند، به صورت سریعتر و آسانتر در جمع و جور کردن حادثه عمل خواهد نمود. هدف فوری این کار کاهش سطح استرس حاد قربانیان و بازگرداندن اعتماد به نفس آنها میباشد. انتشار اطلاعات مرتبط در میان آنها و خانوادههایشان همراه با روشهای «نگهداری» قربانیان ثمربخش خواهد بود و سرانجام، رساندن پیام درست – در صورتیکه نیاز به ترجمه باشد، میتواند ثمربخش باشد.
در وضعیت های سانحهای، چه بسا منابعی وجود دارند و کم و بیش به سادگی در دسترس میباشند، اما قربانیان (به علت فقدان اعتماد، انگیزه و اطلاعات یا غرق شدن در اطلاعات) فلج میشوند، قادر به سازمان دادن آنچه که باید انجام شود تا به کمک دست یابند، نمیباشند. این الگو، که در بیشتر جوامع گزارش میگردد، ناشی از حاشیهای شدن فزاینده و از لحاظ اجتماعی کنار گذاشته شدن قربانیان میباشد. وقتی که شرایط تحملناپذیر گردد، فرد ممکن است به فکر خودکشی بیفتد و آن را به عنوان تنها گزینه موجود بداند.
از نظر مسائل حاشیه ای، توجه خاصی باید به شایعاتی مبذول گردد که بارها در موقعیت های حادثهای یا در میان همسایگان افراد آسیب دیده با سوانح یا حوادث بسیار استرسزای زندگی گزارش میگردد. این شایعات میتوانند دو نوع باشند: شایعات مثبت که به افراد کمک میکند تا یک نگرش مقابله با حادثه را بپرورانند یا شایعات منفی که نابسامانی قربانیان را افزایش داده و اتکا به نفس آنها را، که اغلب در طی مرحله بلافاصله پس از ضربه دیدن بسیار لازم است کم نماید. شایعات در میان قربانیان و نیز در میان کارکنان و داوطلبان امدادی پخش میشود. مطالعات مختلفی که روی موضوع شایعه تحقیق میکنند جامع و فراگیر نبودهاند شایعات بعد از هر سانحه یا حادثه وجود دارند. شیوه عمده مواجهه با آنها، فراهم ساختن اطلاعات بسیار دقیق، موثق و مرتباً به روز شده برای تمام افراد درگیر حادثه میباشد.
شمار زیاد داوطلبان، انجام حجم گستردهای از کار را امکان پذیر می سازد. از نظر امداد روانشناختی نیز وضعیت مشابه است. داوطلبان آموزش دیده میتوانند درجمع قربانیان و خانوادههایشان حضور یابند، به آنها گوش سپارند. به پرسشها درخواستهایشان (با انجام مراقبتی چون دادن یک لیوان آب یا یک فنجان چای در شب هنگام)، پاسخ گویند و مهمتر از همه، اطلاعات دقیق را منتشر نمایند. اقدامات امدادرسانی و روحیه بخشی زمانبر میباشد اما مهارت بالایی را لازم ندارد مگر انسان بودن و میل به کمک کردن(دانیلی، ۱۹۹۶). [۱۱]
حمایت اجتماعی اغلب بطور معمول ، به اعمال انجام شده برای یک فرد آشفته به وسیله افراد عمده از قبیل خانواده و دوستان ، همکاران ، خویشاوندان و همسایگان اطلاق میشود . این اعمال معمولا کمک ابزاری ، کمک اجتماعی – هیجانی و کمک اطلاعاتی را شامل میگردد .
الف ) کمک ابزاری : به اعمال یا مواد فراهم شده به وسیله دیگران اطلاق می شود که فرد را برای انجام مسولیت های مربوط به نقش معمولی قادر می سازد .
ب ) کمک اجتماعی – هیجانی : به تاییدات فرد یا تظاهرات عشق ، گریه کردن ، اعتماد دادن ، همدردی و احساس تعلق به گروه گفته میشود .
ج ) کمک اطلاعاتی : به ارتباطات فکری یا آشکار کردن واقعیت برای مشکلات موجود از قبیل نصیحت و توصیه ، پسخوراند شخصی و اطلاعات گفته می شود که ممکن است شرایط زندگی فرد را آسانتر کند ( هاس ، ۱۹۸۱ ، ترنر ، ، ۱۹۸۳ ، به نقل از توئیتس ، ۱۹۸۶٫ [۱۲]
در بحران ها گروهی ازافراد دچار آسیب های روانی و اجتماعی می شود و تعادل خود را در زندگی از دست می دهند و برای اینکه سریعتر به شرایط عادی جامعه بازگردند و دچار مشکلات نشوند مداخلات و حمایت اجتماعی در اولین فرصت ممکن بسیار مهم و ضروری است. بنحوی که (استروبی و همکاران (۲۰۰۵) به نقل از بخشی پور و همکاران،۱۳۸۶) [۱۳] اشاره کردند که حمایت اجتماعی به مثابه یک تعدیل کننده تجربه سوگ عمل می کند. افرادی که فقدان راتجربه می کنند وقتی از حمایت اجتماعی برخوردار باشند بهتر با آن کنار می آیند و بهبودی از تجربه سوگ با سهولت بهتری صورت می گیرد.
حمایت دیگران تامین کننده خدمات و اطلاعات عینی است که احساس مراقبت شدن ، مورد حمایت واقع شدن ، اخترام داشتن و ارزشمند بودن را برای فرد فراهم میسازد ، فرد احساس میکند که در بخش قابل توجهی از مراودات اجتماعی ، قرار داشته و در یک تعهد دو جانبه شریک است ( همان ) . حمایت اجتماعی یک کمک دو جانبه است که موجب خلق تصور مثبت از خود ، پذیرش خود ، احساس عشق و ارزشمندی میگردد و تمام اینها به فرد فرصت خود شکوفایی و رشد را میدهد ( مازلو ، ۱۹۵۴ ، نقل از برهن و فیلیپس ، ۱۹۸۵ ، به نقل از فتحی ، ۱۳۷۶ ) [۱۴]
۲-۳٫ بررسی دیدگاه های نظری سلامت روان
سلامت روانی در واقع جنبه ای از مفهوم کلی سلامت است. مفهوم بهداشت روانی اولین بار در سال ۱۹۵۰ همزمان با شروع نهضت بهداشت روانی پدیدار گشت. سازمان بهداشت جهانی، سلامت روانی را در مفهوم کلی بهداشت ، توانایی کامل برای ایفای نقش های اجتماعی ، روانی و جسمی تعریف میکند و سلامت روان را عبارت از قابلیت ارتباط موزون و هماهنگ با دیگران ، تغییر و اصلاح محیط فردی و اجتماعی و حل تضادها و تمایلات شخصی به طور منطقی ، عادلانه و مناسب عنوان می کند. بر اساس نظر منینجر، سلات روانی عبارتست از سازگاری انسان با محیط بیرونی و با حداکثر اثر بخشی و شادکامی. کاپلان سلامت روانی را شامل سازگاری مداوم با شرایط متغیر و تلاش برای تحقق اعتدال بین تقاضاهای درونی و الزامات محیط در حال تغییر می داند. جاندا ۶ ویژگی برای افراد دارای سلامت روانی ذکر میکند: تسلط بر محیط ، درک واقعیات ، یگانگی ، استقلال ، رشد و نگرش مثبت به خود. فرنچ در مدل سلامت روانی خود به چهار جنبه سلامت روانی یعنی انطباق عینی فرد با محیط، انطباق ذهنی فرد با محیط، انطباق واقعی و قابلیت شناخت و دسترسی به خود اشاره می کند. از نظر کامئو فردی که از سلامت روانی بالایی برخوردار است، کسی است که از اضطراب و علایم ناتوانی به دور است و میتواند با دیگران ارتباط برقرار کند و به خوبی قادر به مقابله با فشارهای زندگی است.
اصل اولیه و مهم بهداشت روان در بلایای طبیعی پرهیز از زدن برچسب بیماری، به بازماندگان می باشد . و تأکید بر طبیعی سازی واکنش ها می باشد تا گروه هدف نیز بدانند واکنش هایشان پاسخ معمول به یک موقعیت غیرعادی می باشد .افرادی را که در جریان بلایا دچار واکنش های روانی شده اند بیمار یا مبتلا به بیماری روانی تلقی نکنید. این علائم واکنشی طبیعی به یک حادثه کاملاً غیرمعمول است و در بسیاری از موارد در طول زمان تخفیف می یابد و از بین می رود .کلمات تأثیر به سزایی دارند، واژه های مورد استفاده در بلایا باید به دقت انتخاب شوند . از به کار بردن کلماتی که تداعی کننده ناتوانی هستند باید خودداری کرد
تجربیات گذشته نشان داده است که وقتی حمایت های روانشناختی در روش های جامعه مدار تلفیق می شود، مناسب تر خواهد بود. استوارسازی برنامه در منابع محلی و آموزش و ارتقاء آن ها برای موفقیت برنامه حیاتی است. بخش عمده ای از واکنش ها و احساسات از قبیل رنج و اندوه )ایجاد شده در بلایا نیاز به درمان تخصصی ندارد و اقدامات حمایتی اولیه و مناسب چنان چه به درستی ارائه شوند در اداره این و اکنش ها و احساسات کمک کننده خواهند بود .
چکیده ای از پژوهشهای انجام شده
برخی مطالعات انجام شده در زمینه مسائل روان شناختی بیانگر این نکات بودکه: در بازماندگان گردباد سریلانکا ۵۰% بازماندگان تا یکسال بعد از وقوع گردباد دچار اختلالات روانی بودند. ازبازماندگان زلزله ۱۹۹۶هندوستان ۵۹% دچار اختلالات روانی شدید بودنددر زلزله سال ۱۳۶۹ رودبار و منجیل ۶۸% دچار افسردگی بودند. در سال ۱۳۷۳ سه سال پس از زلزله رودبار و منجیل ۶۰% کودکان دچار اختلالات رفتاری بودند. پژوهشهای انجام شده سال ۸۲ زلزله بم حاکی از شیوع مشکلات روانشناختی در ۸۲% بزرگسالان و ۸۴% کودکان بوده است. همچنین ۶۵% کودکان و ۷۸% بزرگسالان دچار استرس پس از حادثه بودند.
آصف پور وکیلیان، مهناز، ۱۳۸۵، ارائه مدل بهداشت روانی در مدیریت بحران، همایش سراسری راهکارهای ارتقاء مدیریت بحران در حوادث و سوانح غیرمترقبه، زنجان، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی استان زنجان، فرهنگسرای امام خمینی، محققان اجتماعی استرس در سلامت روانی مدتهاست که دریافتند وقایع استرسزا زندگی و حمایت اجتماعی در شروع و دوره اختلال روانی، مؤثر میباشد (انشنل ۱۹۹۲، لین؛ ورانسل،۱۹۹۹؛ تویتس،۱۹۹۵؛ ترنر ولیور،۱۹۹۹). [۱۵]
جامعهشناسان سلامت روانی پیوسته دریافتند که وقایع استرسزا زندگی خطر اختلال روانیرا افزایش میدهد (انشنل،۱۹۹۲؛ دارنیود،۲۰۰۰؛ پرلین،۱۹۸۹ و۱۹۹۹؛ توتیس،۱۹۹۵). بر طبق نظر بروسپی دارنیود (۲۰۰۰) «هرچقدر تغییرات منفی غیرقابل کنترل در وضعیت پیشرو و در اثر بروز یک واقعه منفی بیشتر باشد؛ احتمال اینکه اختلال (روانی) پیشرفت کند بیشتر است. [۱۶]
نتایج و بحث :
این پژوهش از نوع طرحهای نیمه آزمایشی مداخلهای است که در آن از طرح پیشآزمون- پس آزمون استفاده گردیده است. نگاره طرح پژوهشی در جدول شماره ۳-۱، نمایش داده شده است.
پس آزمون | مداخله | پیش آزمون | گروه ها |
T2 | X | T1 | RE |
T5 | – | T4 | RC |
آزمودنی های گروه آزمایشی RE= آزمودنی های گروه گواهRC=
– T1 و T4پیش آزمون قبل از انجام مداخله
– T2 و T5پس آزمون بلافاصله پس از پایان مداخله
آزمودنی های این پژوهش را دو گروه آزمایش و گواه تشکیل می دهند که بصورت تصادفی از بین کودکان (زیر ۱۵ سال) و بالغین (۱۵ سال و بالاتر) آسیب دیده از زلزله مورموری ایلام انتخاب شدند. متغیرهای مورد مطالعه در این پژوهش، آموزش جامع خدمات حمایت روانی اجتماعی به عنوان متغیر مستقل و وضعیت سلامت روان به عنوان متغیر وابسته مورد مطالعه قرار گرفتند.
۳-۳- جامعه پژوهش
جامعه آماری مورد بررسی در این پژوهش را بازماندگان زلزله کلات مورموری در مهر ماه ۱۳۹۵ تشکیل دادند.
۳-۴- نمونه آماری پژوهش و روش نمونه گیری
در این پژوهش، دو نمونه آماری شرکت داده شدند:
۳-۴-۱- نمونه آماری زیر ۱۵ سال
۳-۴-۲- نمونه آماری ۱۵ سال و بالاتر
نمونه آماری این پژوهش را ۶۰ نفر از کودکان و بزرگسالان بازمانده از زلزله مورموری در سال ۱۳۹۵ تشکیل دادند که بطور تصادفی در گروه های آزمایشی و گواه قرار گرفتند. ابزاز مورد استفاده پرسشنامه رفتاری راتر کودکان- مخصوص والدین و پرسشنامه سلامت عمومی (GHQ-28) بود. آزمودنی های گروه آزمایش تحت ۶ جلسه ۲ ساعته خدمات جامع حمایت روانی اجتماعی قرار گرفتند، در حالی که آزمودنی های گروه گواه هیچگونه آموزشی دریافت ننمودند.
برنامه جلسات آموزشی مداخلات جامع حمایت روانی اجتماعی
برنامه جلسات مداخلات آموزشی برای دو گروه بشرح زیر بود:
جلسه اول: انجام پیش آزمون بر روی شرکت کنندگان دو گروه و ارائه برنامه هفتگی کارگاه آموزشی به گروه آزمایش، ارائه برنامه آموزشی کمک های اولیه روانشناختی به اعضای گروه گواه (بعداز پایان دوره)
جلسه دوم: جلسه معارفه اعضای گروه آزمایشی، مطرح کردن قوانین کارگاه آموزشی، اجرای بازگویی روانشناختی برای شرکت کنندگان، ارائه تکلیف منزل پیرامون تاثیرات تمرین بازگویی بر بدن و ذهن.
جلسه سوم: مرور مطالب جلسه دوم، ارائه نتایج و تاثیرات تمرین بازگویی روانشناختی در جلسه، تعریف استرس، عوامل استرسزا و علائم اختلال استرس پس از رویداد آسیب زا، آموزش تکنیکهای تصویر سازی ذهنی در رابطه با مواجهه موثر با تجربه مجدد حادثه، تکلیف خانگی (تمرین تکنیکهای پرده ای، خاموش سازی، دست وفاصله، قاب گرفتن تصویر دیداری و ثبت نتایج).
جلسه چهارم: ارائه نتایج و تمرینات داده شده، اجرای تکنیک ها و رفع مشکلات و نواقص، معرفی علائم ترس و اجتناب، آموزش تکنیک قطار زندگی به منظور رفع اجتناب برای کودکان در مواجهه با واقعیت های روی داده، ترسیم نردبان ترس برای آزمودنی ها، آموزش شیوه های آرامش عضلانی، تکلیف منزل راجع به آرامش عضلانی، ترس و اجتناب و شیوه های رفع تنش ها به هنگام ترس.
جلسه پنجم: مرور تمرینات آرامش عضلانی و دریافت فیدبک راجع به نردبان ترس شرکت کنندگان، دریافت اثرات تمرینات در زندگی، تحریک پذیری مستمر و شیوه های مقابله موثر با عصبانیت، پرخاشگری و از کوره در رفتن (تمرین تکنیک آرمیدگی عضلانی، تنفس عمیق و گزارش نتایج آن در جلسه بعد)
جلسه ششم: مرور مطالب ارائه شده در جلسات و تمرینات و تکالیف منزل، دریافت فیدبک از شرکت کنندگان راجع به مطالب ارائه شده، انجام پس آزمون بر روی اعضای دو گروه.
در جلسه ششم و خاتمه کارگاه آموزشی، برای شرکت کنندگان گروه کنترل، کمکهای اولیه روانشناختی و روش های کاهش استرس آموزش داده شد
یافته ها
نتایج مندرج در جدول ۴-۱۲ نشان می دهد که بر اساس تحلیل کوواریانس یکراهه در متن مانکوا بر روی نمرات پس آزمون مولفه جسمانی سازی علائم (۰۰۲/۰p=، ۹۲۱/۱۱F=)، مولفه اضطراب (۰۰۱/۰p=، ۹۸۰/۱۳F=)، در مولفه عملکرد اجتماعی (۰۰۸/۰p=، ۰۳۲/۸F=)، و در مولفه افسردگی (۰۰۷/۰p=، ۳۸۷/۸F=)، بین گروه های آزمایشی و گواه تفاوت معنی داری وجود دارد. بنابراین میتوان گفت که آموزش خدمات جامع حمایت روانی اجتماعی توانسته است بطور معنی داری موجب کاهش میانگین نمره مولفه های پرسشنامه GHQ-28 در گروه آزمایشی نسبت به گروه گواه گردد.
جدول ۴-۱۲: نتایج تحلیل کوواریانس یکراهه در متن مانکوا بر روی نمره پس آزمون
مولفه های پرسشنامه سلامت عمومی در گروه های آزمایشی و گواه
متغیر وابسته |
مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | F | سطح
معنی داری |
اندازه
اثر |
توان
آزمون |
جسمی سازی علائم | ۹۱۴/۵ | ۱ | ۹۱۴/۵ | ۹۲۱/۱۱ | ۰۰۲/۰ | ۵۵۰/۰ | ۴۹/۰ |
اضطراب | ۱۶۵/۴ | ۱ | ۱۶۵/۴ | ۹۸۰/۱۳ | ۰۰۱/۰ | ۸۰۷/۰ | ۷۸/۰ |
عملکرد اجتماعی | ۷۸۴/۲ | ۱ | ۷۸۴/۲ | ۰۳۲/۸ | ۰۰۸/۰ | ۶۶۹/۰ | ۶۲/۰ |
افسردگی | ۹۲۱/۱ | ۱ | ۹۲۱/۱ | ۳۸۷/۸ | ۰۰۷/۰ | ۸۷۸/۰ | ۸۶/۰ |
بررسی اثر مداخلات آزمایشی، تحلیل مانکوا بر روی نمره افراد مورد مطالعه در مولفه های پرسشنامه سلامت عمومی (جسمانی سازی، اضطراب، عملکرد اجتماعی و افسردگی) انجام گردید که نتایج آن در جداول ۴-۱۱ و ۴-۱۲، ارائه گردیده است.
جدول ۴-۱۱: خلاصه نتایج تحلیل کوواریانس چندمتغیره روی نمره پس آزمون
مولفه های پرسشنامه سلامت عمومی در گروه های آزمایشی و گواه
آزمون | ارزش | F | df
فرضیه |
df
خطا |
سطح
معنی داری |
اثر پیلایی
لامبدای ویلکز اثر هتلینگ بزرگترین ریشه روی |
۵۷۷/۰
۴۲۳/۰ ۳۶۳/۱ ۳۶۳/۱ |
۵۶۲/۱۰
۵۶۲/۱۰ ۵۶۲/۱۰ ۵۶۲/۱۰ |
۴
۴ ۴ ۴ |
۳۱
۳۱ ۳۱ ۳۱ |
۰۰۰/۰
۰۰۰/۰ ۰۰۰/۰ ۰۰۰/۰ |
نتایج جدول ۴-۱۱، نشان میدهد که بین گروه های آزمایشی و گواه از لحاظ مولفه های پرسشنامه سلامت عمومی تفاوت معنی دار وجود دارد. برای بررسی این تفاوت، تحلیل کوواریانس در متن مانکوا بر روی میانگین مولفه های پرسشنامه GHQ-28 (جسمانی سازی، اضطراب، عملکرد اجتماعی و افسردگی) در پس آزمون انجام گرفت که نتایج آن در جدول شماره ۴-۱۲، آورده شده است.
نتایج مربوط به میانگین و انحراف معیار نمره افراد ۱۵ سال و بالاتر مورد مطالعه در پرسشنامه ۲۸ سوالی سلامت عمومی در جدول ۴-۲، ارائه گردیده است. تحلیل کوواریانس بر روی میانکین کل نمره افراد ۱۵ سال و بالاتر در پرسشنامه GHQ-28 در دو گروه آزمایشی و گواه در جدول ۴-۱۰ آورده شده است.
جدول ۴-۱۰: تحلیل کوواریانس تک متغیره بر روی نمره کل پس آزمون پرسشنامه
۲۸ سوالی سلامت عمومی افراد ۱۵ سال و بالاتر در گروه های آزمایشی و گواه
منبع تغییرات | مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | F | سطح
معنی داری |
اندازه
اثر |
پس آزمون
گروه خطا مجموع |
۷۸۵/۱۸۹
۴۳۲/۶۶ ۹۱۵/۵۶ ۰۰۰/۵۱۰۸ |
۱
۱ ۳۷ ۴۰ |
۷۸۵/۱۸۹
۴۳۲/۶۶ ۵۳۸/۱
|
۳۷۸/۱۲۳
۱۸۷/۴۳ |
۰۰۰/۰
۰۰۰/۰ |
۸۴۰/۰ |
نتایج مندرج در جدول ۴-۱۰، نشان می دهد که بر اساس تحلیل کوواریانس یکراهه بر روی نمره کل افراد در پرسشنامه GHQ-28 در افراد ۱۵ سال و بالاتر بازمانده از زلزله مورموری (۰۰۰/۰p=، ۱۸۷/۴۳F=) بین گروه های آزمایشی و گواه تفاوت معنی دار وجود دارد. بنابراین، می توان گفت که آموزش خدمات جامع حمایت روانی اجتماعی توانسته است بطور معنی داری موجب کاهش میانگین نمره افراد در پرسشنامه GHQ-28 در افراد ۱۵ سال و بالاتر در گروه آزمایشی نسبت به گروه گواه گردد.
نتایج مربوط به میانگین و انحراف معیار نمره کودکان مورد مطالعه در این پرسشنامه در جدول ۴-۱، ارائه گردیده است. تحلیل کوواریانس بر روی نمره کل کودکان زیر ۱۵ سال مورد مطالعه در پرسشنامه رفتاری راتر والدین در دو گروه آزمایشی و گواه در جدول ۴-۷ آورده شده است.
جدول ۴-۷: تحلیل کوواریانس تک متغیره بر روی نمره کل پس آزمون
پرسشنامه رفتاری کودکان زیر ۱۵ سال در گروه های آزمایشی و گواه
منبع تغییرات | مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | F | سطح
معنی داری |
اندازه
اثر |
پس آزمون
گروه خطا مجموع |
۷۸۱/۳۸
۱۲۲/۶ ۷۱۹/۲۰ ۰۰۰/۴۴۶ |
۱
۱ ۳۷ ۴۰ |
۷۸۱/۳۷
۱۲۲/۶ ۵۶۰/۰
|
۲۲۵/۶۹
۹۳۳/۱۰ |
۰۰۰/۰
۰۰۰/۰ |
۷۰۲/۰ |
نتایج مندرج در جدول ۴-۷، نشان می دهد که بر اساس تحلیل کوواریانس یکراهه بر روی نمره کل افراد در مولفه سلامت روان در کودکان بازمانده از زلزله مورموری (۰۰۰/۰p=، ۹۳۳/۱۰F=) بین گروه های آزمایشی و گواه تفاوت معنی دار وجود دارد. بنابراین، می توان گفت که آموزش خدمات جامع حمایت روانی اجتماعی توانسته است بطور معنی داری موجب کاهش میانگین نمره کل کودکان بازمانده مورد مطالعه در پرسشنامه رفتاری راتر والدین، در گروه آزمایشی نسبت به گروه گواه گردد.
نتیجه گیری:
مداخلات روانی و اجتماعی در بحرانها از شدت آسیب به مردمان بطور معنا داری می کاهد و دولتها و سازمانها می بایست در اجرای این مداخلات سهیم و تسهیل گر باشند
مراجع :
[۱] ناصحی ، عباسعلی ؛ باقری یزدی ، سید عباس ؛ کتاب حمایتها و کمکهای اولیه روانشناختی در حوادث و سوانح ۱۳۸۹
[۲] بوالهری، ج؛ چیمه، ن؛ طهماسبی، س؛ علی بیگی؛ ن. (۱۳۸۸). آشنایی با حمایت های روانی- اجتماعی برای پزشکان عمومی. تهران: انتشارات ارجمند.
[۳] اهرنرایک، ج ا؛ مک کواید، ش. مقابله با بلایا. ترجمه: سیدعباس باقری یزدی و فرید براتی سده، تهران: انتشارات موسسه علمی کاربردی هلال ایران، ۱۳۸۲٫
[۴] عبدی فر، سهیلا.۱۳۷۴٫ رابطه حمایت اجتماعی و منبع کنترل درونی با سازگاری در دانشجویان کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد. کارشناسی ارشد مشاوره و راهنمایی دانشگاه تربیت معلم
[۵] یوفر، کرک. (۱۳۸۲). کمکهای اولیه روانشناختی و سایر حمایت های انساندوستانه، ترجمه: سید عباس باقری یزدی وسعیده کافی، ناشر:موسسه آموزش عالی علمی-کاربردی هلال ایران.
[۶] آریل روزنتال؛ پائول تی هارت؛ مایکل تی چارلز؛ مترجم: ستاری فقیهی، محمدعلی ۱۳۸۲
[۷] لطف آبادی، حسین کتاب تئوری اریکسون درباره رشد روانی و اجتماعی ، ۱۳۶۶
[۸] حسینی، حسین؛ بحران چیست و چگونه تعریف می شود؛ مجله: نامه اتاق بازرگانی ؛ شماره ۵۱۹ص۲۸-۴۴
[۹] باقری یزدی،سیدعباس؛ کتاب راهنمای جامع نظری و عملی در اختلال پس از ضربه PTSD ، ۱۳۸۶
[۱۰] مهدوی، نیلوفر؛ یاسمی، مجمدتقی ،دستورالعمل کشوری حمایت روانی اجتماعی در بلایاوحمایتهای روانی اجتماعی در بلایا و حوادث غیرمترقبه متن آموزشی کاردانهای بهداشتی اداره سلامت روان دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد معاونت سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی زمستان ۱۳۸۸
[۱۱] بهزاد، داوود. سرمایه اجتماعی بستری برای ارتقای سلامت روان، فصلنامه علمی_پژوهشی، رفاه اجتماعی، سال دوم، شماره ۶
[۱۲] برنامه کشوری بهداشت روان ایران مهر ماه ،۱۳۶۵ – ۱۹۸۶
[۱۳] بخشی پوررودسری، عباس؛ پیروی، حمید؛ عابدیان، احمد؛ بررسی رابطه میان رضایت از زندگی و حمایت اجتماعی با سلامت روان در دانشجویان ، مجله اصول بهداشت روانی ، ۱۳۸۶ شماره ۲۷
فتحی، بهروز. ۱۳۷۹٫ ساخت و اعتبار یابی مقیاس برای سنجش حمایت اجتماعی و بررسی نقش تعدیل کننده حمایت اجتماعی و تیپ شخصیتی الف و بررسی رابطه بین فشارزاهای دانشجویی با عملکرد تحصیلی، اضطراب، افسردگی در دانشجویان پسر دانشگاه شهید چمران اهواز. کارشناسی ارشد روان شناسی تربیتی دانشگاه شهید چمران اهواز
[۱۵] زند رضوی، سیامک. (۱۳۸۸). جامعه شناسی و مدیریت بحران- تجربه بم (۱۳۸۵-۱۳۸۲).تهران: نشر قطره، صص ۲۵-۱۲
[۱۶] عبدی فر، سهیلا.۱۳۷۴٫ رابطه حمایت اجتماعی و منبع کنترل درونی با سازگاری در دانشجویان کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد. کارشناسی ارشد مشاوره و راهنمایی دانشگاه تربیت معلم
[/auth]