پاسخ سازمان آتش‌نشانی تهران به سؤالات شهروندان در خصوص حادثه ساختمان پلاسکو

پس از وقوع حادثه آتش‌ سوزی و فروریختن ساختمان ۱۷ طبقه پلاسکو در روز سی‌ ام دی‌ماه ۱۳۹۵ که به شهادت ۱۶ تن از آتش‌ نشانی انجامید، سؤالات متعددی در مورد این حادثه توسط شهروندان مطرح شد که امکان پاسخ‌ دهی به آنها درآن زمان با توجه به شرایط موجود وجود نداشت و برای پاسخ به هر یک از این سؤالات نیاز به بررسی کارشناسی در فرصت‌های لازم بود.
به‌هرحال با همکاری مدیران و کارشناسان حوزه‌های معاونت عملیات و همچنین معاونت پیشگیری سازمان آتش‌ نشانی تهران به برخی از این سؤالات پاسخ داده شد که درپی آمده است:

چرا دستور تخلیه زودتر صادر نگردید؟

هرچند رعایت اصول ایمنی برای آتش‌نشانان یک اصل مهم تلقی می‌گردد و اهمیت این مسئله در شهر تهران که روزانه حوادث مهم و خطرناکی را تجربه می‌کند مضاعف می‌گردد، اما توجه به وظیفه ذاتی محول شده به آتش‌نشانی، یعنی نجات جان و مال مردم و وجود خطرات و ریسک‌های پرشمار فضای کاری پیچیده‌ای را برای این قشر ایثارگر رقم‌زده و ورود به محیط‌هایی که تهدیدی جدی برای سلامتی و حتی زندگی آنان می‌باشد را نیز اجتناب‌ناپذیر می‌نماید. در حادثه پلاسکو چالش وجود حریقی گسترده و پیش‌روندهبا توجه به وجود مواد قابل اشتعال بسیار بیش از ظرفیت تحمل بار حرارتی ساختمان و عدم وجود هرگونه تمهید و مانعی برای جلوگیری از گسترش حریق) در طبقات فوقانی و از طرفی عدم توجه افراد حاضر در ساختمان، به هشدارهای پی‌درپی آتش‌نشانان مبنی بر خروج فوری از ساختمان، تنها به‌منظور نجات بخشی از اموال یا مدارک و مستندات، حتی تا دقایقی قبل از فروریزش کلی، (وجود تصاویر و فیلم‌های قابل‌دسترس از آن لحظات) تبدیل به یکی از چالش‌های بزرگ موجود در آن لحظات گردیده بود.

حداکثر زمان حضور آتش‌نشانان در داخل ساختمان‌های با سازه‌های فلزی که دچار آتش‌سوزی شده‌اند چقدر است؟

استناد این موضوع به مبحث مقاوم‌سازی سازه‌های فلزی در برابر حریق است که بر اساس مقررات ملی ساختمان و استانداردهای بین‌المللی نظیر NFPA و IBS و EN الزام به مقاوم‌سازی این‌گونه سازه‌ها حداکثر تا ۴ ساعت و در برخی استانداردها تا ۳ ساعت شده است.
اولاً اندازه‌گیری مقاومت سازه‌های فلزی در برابر حریق برحسب ساعت بر اساس آتش استاندارد تعریف‌شده در استاندارد مربوطه می‌باشد که درجه حرارت محیط به‌صورت پیوسته در معرض ۷۵۰ درجه سانتی‌گراد قرار می‌گیرد و در تمام مدتی که فلز با پوشش انجام‌شده در معرض آتش استاندارد و با درجه حرارت ثابت قرار دارد نباید مشخصات مکانیکی از قبیل میزان تحمل نیروهای فشاری و یا خمش تغییر کند. وجود این اصل در طراحی و ساخت سازه‌های فلزی به دلایل زیر هرگز منجر به صدور دستورالعمل تخلیه برای آتش‌نشانان تبدیل نشده است.
الف – تضمینی برای آنکه اجزای سازه در برابر دمای ۷۵۰ درجه سانتی‌گراد و به مدت تعیین‌شده قرارگرفته باشند وجود ندارد چون مخصوصاً در حریق‌های کند سوز (سلولزی) دما به‌صورت تدریجی افزایش می‌یابد و علاوه بر آن تزریق آب به نقاط مختلف شرایط را برای کاهش دما به میزان قابل‌توجه کاهش می‌دهد.

تحمل دمای ۱۷ ساعته برج با سازه فلزی در اسپانیا، تحمل ۲۰ ساعته برج دبی، تحمل دو ساعته حریق کروز تهران برای سازه بدون هرگونه پوشش حتی اجر و گچ، تحمل ۲۰ ساعته ساختمان فلزی انبار لوازم در اسفندماه ۱۳۹۵ و نظایر آن شاهدی بر این مدعا می‌باشد.
ب-در شرایط خاص ممکن است دما به بیش‌ازحد دمای ۷۵۰ درجه سانتی‌گراد برسد که این موضوع نیز زمان تحمل سازه فلزی را کاهش می‌دهد.
ج-وجود مسیرهای تهویه اجازه افزایش دما را از حدی معین نمی‌دهد. این مسیرهای تهویه می‌تواند طبیعی و از طریق شیشه‌های شکسته شده پنجره‌ها انجام شود.
دستورالعمل مقاوم‌سازی صرفاً برای ساخت‌وساز است و مقاومت واقعی سازه در زمان بروز آتش‌سوزی به فاکتورهای متعددی از قبیل موارد فوق وابسته است و بنابراین تعیین هرگونه زمان مشخص برای تخلیه یک عمل غیرممکن و کاملاً خطرناک برای آتش‌نشانان و مردم است و به همین جهت در هیچ استاندارد عملیاتی آتش‌نشانی ملی و یا بین‌المللی این مدت‌زمان مشخص نشده است و صرفاً این موضوع از رصد شرایط سازه‌ای در زمان عملیات اطفاء حریق قابل احصاء می‌باشد.
مع‌الوصف همه آتش‌نشانان تمامی کشورها اعم از صنعتی، درحال‌توسعه و یا توسعه‌نیافته تا زمانی که جان انسان‌ها در محل
حادثه و یا حریق درخطر است و چنانچه آتش‌نشانان احساس کنند نجات مردم ریسک خطر مصدومیت و حتی شهادت را در پی دارد آنها موظف به انجام این موضوع هستند و بیان این مسئله که طبق قانون و مقررات باید پس از یک ساعت از گذشت حریق دستور تخلیه صادر می‌گردید، صرفاً برداشتی از یک مسئله علمی است. اصولاً این موضوع یک مسئله علمی که از بیان یک حقیقت در شرایط پایدار آزمایشگاهی نشأت گرفته و بایستی در زمان طراحی و ساخت یک سازه موردتوجه مهندسان و معماران قرار گیرد نمی‌تواند برای یک تیم آتش‌نشانی که با اجرای عملیات اطفایی نمودار رشد حرارتی محیط را دائما بر هم می‌زند نمی‌تواند به‌عنوان یک قانون مطلق مورداستفاده قرار گیرد هرچند اصولاً مسائل علمی در آموزه‌های آتش‌نشانی موردتوجه قرار می‌گیرد، البته تلاش نمایندگان محترم شورا در تبدیل و تصویب این قانون و ابلاغ آن به سازمان آتش‌نشانی و پذیرش مسئولیت اجرای آن توسط نمایندگان محترم قابل‌تقدیر خواهد بود.

اما در خصوص مراحل عملیات خروج آتش‌نشانان از ساختمان نکات ذیل عنوان می‌گردد:

۱-در ساعت ۱۰:۳۰ پس از اطفا حریق در طبقه دهم، دستور تخلیه حدود ۵۰ در صد از نیروهای حاضر در ساختمان صادر می‌گردد(تصاویر مستند و اظهارات شاهدین)، و تعداد آتش‌نشانان به حداقل ممکن می‌رسد.

۲-در ساعت ۱۰:۵۳ سقف‌های طبقات یازده و ده بر روی کف طبقه دهم ریزش نموده که باعث محبوس شدن تعدادی از آتش‌نشانان در این طبقه می‌گردد که با توجه به درخواست کمک همکاران گرفتار، تعدادی از آتش‌نشانان علی‌رغم مشخص بودن میزان خطر اقدام به خارج ساختن آتش‌نشانان می‌نمایند که آقایان فخرالدین گودرزی و بهنام میرزا خانی و رحمان شکری از نجات‌یافتگان می‌باشند که البته آقای میرزا خانی به فیض شهادت نائل آمدند.
۳-در ساعت ۱۱:۰۲ با ریزش بخش شمالی ساختمان، افراد محبوس شده به همراه دیگر آتش‌نشانان به پایین سقوط می‌نمایند.
۴-در ساعت ۱۱:۰۲ دستور خروج فوری کلیه آتش‌نشان‌ها صادر می‌گردد و کلیه تمهیدات برای خروج سریع‌تر در نظر گرفته می‌شود تا ساعت ۱۱:۳۳ که زمان فروریزش کلی بوده حدود ۵۰ نفر از آتش‌نشانان از محیط خارج می‌شوند و در زمان ریزش کلی، یک نفر از فرماندهان که مسئولیت اطمینان از خروج همه آتش‌نشانان را به عهده داشته موفق به خروج نمی‌گردد.
چرا از تشک نجات استفاده نشده است؟
در تعاریف استفاده از تشک نجات این‌گونه مطرح است که هرگاه استفاده از دیگر تکنیک‌های نجات مانند استفاده از نردبان‌ها و یا نجات از ارتفاع با طناب میسر نبود، می‌توان از تشک‌های نجات استفاده نمود، که البته هیچ تضمینی توسط کارخانه‌های سازنده در سالم ماندن افرادی که روی تشک می‌پرند نیز ارائه نمی شود و حتی در توصیه‌های وارده توسط سازندگان، آتش‌نشانان از انجام پرش‌های تمرینی روی آن نهی شده‌اند.
از طرف دیگر نکات مهمی در خصوص ویژگی‌های این وسیله و شرایط استفاده از آن بایستی مدنظر باشد.
تشک‌های نجات معمولاً از جنس pvc بوده و در برابر پارگی و حرارت کاملاً آسیب‌پذیر می‌باشد.
وجود فضای مناسب، به‌منظور قرار گرفتن در موقعیتی که افراد بتوانند پس از پریدن درست در وسط آن فرود آیند.
حال با بررسی شرایط محیط و عملیاتی پلاسکو می‌توان قضاوت نمود.
ریزش واضح و قابل‌مشاهده و مداوم اجسام (غالباً شیشه) از طبقات فوقانی که به‌طور قطع ضمن آسیب زدن و از کار انداختن این وسیله، تهدیدی جدی برای سلامتی حداقل ۶ آتش‌نشانی که برای راه‌اندازی آن اقدام می‌نمودند بود.
از طرفی وجود برآمدگی ساختمان که مانع از قرارگیری تشک در موقعیت مناسب می‌گردید. لذا می‌توان با اطمینان گفت استفاده از تشک امکان‌پذیر نبوده است.

آیا تجهیزات سازمان آتش‌نشانی برای اطفاء حریق پلاسکو کفایت می‌کرده است؟

در این عملیات با توجه به حضور ۷ بالابر و نردبان از ۳۲ متری تا ۵۴ متری و همچنین منابع آب کافی و خودروهای اطفایی و پشتیبانی مشکلی ازنظر تجهیزاتی وجود نداشته است ولی مشکلاتی از قبیل تک شمشیری بودن تنها یک دستگاه پلکان که نفوذ همزمان به طبقات ۱۰، ۱۱، ۱۲ را غیرممکن ساخته بود و انجام هرگونه عملیات اطفاء را منوط به اطفاء کامل حریق طبقات پائین تر ساخته بود شرایط را بسیار دشوار نموده بود. علاوه بر آن از آنجایی که بار حرارتی ساختمان در زمان ساخت ساختمان و حتی امروزه در طراحی سازه‌ها نظیر بارهای مرده و زنده (استاتیک و دینامیک) بر اساس مقررات ملی ساختمان لحاظ نمی‌شود ناپایداری ساختمان به دلیل نقاط ضعف ذکرشده ناپایدار بود. آتش نشانان نیز با توجه به حضور افراد در طبقات مختلف نمی‌توانستند قبل از تخلیه کامل مردم نسبت به تخلیه ساختمان اقدام نمایند. گرچه در پاسخ به سؤالات قبل دستورات خلوت کردن ساختمان، تخلیه کامل به ترتیب در ساعات ۱۰:۳۰ و ۱۱:۰۲ نیز انجام‌شده بود.
چرا به‌جز آب از ماده اطفایی دیگر نظیر کف استفاده نشد؟
در استانداردهای بین‌المللی تعریف‌شده، در حرفه آتش‌نشانی مواد بر اساس مواد اطفایی لازم برای اطفاء حریق، به چند دسته تقسیم می‌گردند:

گروه A شامل جامدات (از هر نوع)
گروه B شامل مایعات قابل اشتعال و گازها
گروه C شامل حریق‌های الکتریکی و…..
با در نظر گرفتن نوع سوختن مواد جامد که غالباً با عمق سوزی همراه است و ویژگی‌های آب یعنی ظرفیت گرمایی بالا که قدرت خنک‌کنندگی آن را نسبت به مواد دیگر متمایز نموده و قابلیت نفوذ آن به اجسام به لحاظ ماهیت فیزیکی آن، و نیز توجه به موضوعاتی نظیر در دسترس بودن، آب را تبدیل به بهترین و مؤثرترین خاموش‌کننده برای حجم قابل‌توجهی از حریق‌های رخداده نموده است.
ازاین‌رو با در نظر گرفتن نوع و حجم کالاهای موجود در ساختمان (منسوجات و مبلمان) که تعیین‌کننده سرعت گسترش حریق و نرخ حرارت تولیدشده می‌باشد بدون تردید آب مؤثرترین ماده اطفایی بوده است، و طرح این مسئله که بایستی از کف یا ماده دیگری استفاده می‌شد پایه و اساس علمی نداشته و هدر دادن منابع را در پی داشت.
از لحاظ انتقال آب به طبقات فوقانی با توجه به تجهیزات موجود و بکار گیری شده در محل، یعنی استفاده هم‌زمان از چند دستگاه پمپ‌های NH30 منصوب بر روی خودروهای آتگو با قابلیت تأمین فشار ۱۵ اتمسفر و دبی ۳۰۰۰ لیتر در دقیقه، و پشتیبانی مناسب با استفاده از هیدرانت های محل و تانکرهای آب پشتیبان مشکلی وجود نداشت.
چرا آتش‌نشانان جوان در حریق با وسعت و ریسک خطر زیاد حضور یافته بودند؟
نیروهای جدیدالاستخدام پس از گذراندن دوره‌های مرتبط در مراکز آموزشی و کسب مهارت و مجوزهای لازم به ایستگاه‌های عملیاتی منتقل می‌شوند. مهارت اندوزی و کسب تجربه در هر حادثه و حریقی به استمرار در حضور و شرکت آتش‌نشانان و تداوم این مهم تحقق می‌پذیرد و این خود جزئی از شاخص‌های حائز اهمیت هر آتش نشانی در ادامه خدمت بشمار می‌آید. اصولاً عملکرد آتش‌نشانان درصحنه هر حادثه‌ای در قالب تیمی بوده و اعضاء هر تیم ممکن است از هر سابقه‌ای، تجربه و گروه سنی برخوردار باشند.
چرا مصوبه به‌روزرسانی تجهیزات و امکانات و آموزش آتش‌نشانی عملیاتی نشده است؟
مصوبه به روز رسانی تجهیزات و امکانات سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی و ارتقای سطح آموزش در تاریخ ۱۹ خردادماه ۱۳۹۴ توسط شورای اسلامی شهر تهران مشتمل بر ۳ ماده و ۲ تبصره با شناسه ۲۰۶۵ تصویب و در مورخ ۹۴/۳/۲۷ به شهرداری تهران ابلاغ گردید، بر اساس ماده یکم مصوبه مذکور شهرداری تهران موظف شده است در ۳ محور به شرح ذیل اقدام به بروز رسانی تجهیزات؛ امکانات و سطح آموزش کارکنان نماید.

الف) ارتقاء ناوگان خودرویی عملیات و پشتیبانی بر اساس استانداردهای بومی شده (در ۷ ردیف)
ب) ارتقاء تجهیزات عملیاتی، تجهیزات مخابراتی، مکانیزاسیون و هوشمند سازی سامانه‌های ستاد فرماندهی (dispatching)
ج) توسعه کمی و کیفی و ارتقاء سطح مهارت و آموزش کارکنان سازمان (در ۴ ردیف)
با توجه به تکلیف ماده سوم مصوبه فوق‌الذکر مبنی به تهیه سیستم مدیریت مالی و تأمین اعتبار جهت اجرای بند ۱ مصوبه صدرالاشاره، لایحه «تأمین منابع مالی پایدار سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی و راهکارهای ارتقاء کیفی و کمی تجهیزات، امکانات و سطح آموزش شهروندان شهر تهران» توسط شهرداری تهران تهیه و در نهایت لایحه مذکور مشتمل بر مقدمه، ۹ ماده، ۴ تبصره و جداول پیوست با شناسه ۲۲۱۹ در جلسه دویست و هشتاد و چهارمین جلسه شورای اسلامی شهر تهران مورخ ۳۱ مردادماه سال ۱۳۹۵ مورد تصویب قرار گرفت و در مورخ ۹۵/۶/۲۰ به شهرداری تهران ابلاغ گردید. بر اساس مصوبه اخیر، پیش بینی شده است منابع مالی لازم برای ارتقاء و به روز رسانی تجهیزات و ناوگان خودرویی و عملیاتی آتش‌نشانی و ارتقاء سطح آموزش سازمان آتش نشانی از ابتدای سال ۱۳۹۶؛ مشتمل بر تعدیل رقم عوارض ایمنی از ۲ به ۳ درصد برای ساختمان‌های ۱۲ طبقه و بالاتر و ساختمان‌های غیر مسکونی مطابق ماده ۱ و وضع بهای خدمات ایمنی برای کلیه واحدهای غیر مسکونی و واحدهای مسکونی ۱۲ طبقه و بالاتر مطابق ماده ۲ بر اساس فرمول‌های مندرج در متن مصوبه تأمین گردد. پس از تأمین منابع مالی از محل‌های اشاره شده، در چارچوب بودجه سرمایه‌ای سازمان آتش‌نشانی جهت مصارف مقرر در مصوبه به روز رسانی تجهیزات و امکانات سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی و ارتقای سطح آموزش هزینه خواهد شد.
ذکر این نکته ضروری است که خرید هلی‌کوپتر آتش‌نشانی در این لایحه دیده‌شده است.
نواقص مشکلات منجر به ریزش ساختمان کدام است؟
الف- عدم وجود ضوابط ایمنی و آتش‌نشانی برای ساختمان‌های موجود در مقررات ملی ساختمان.
ب- عدم وجود الزام قانونی برای مالکین، مستأجران، کارکنان و کارگران به رعایت موارد ایمنی در ساختمان‌ها.
ج- ضعف قوانین کار، اتحادیه اصناف و بند ۱۴ ماده ۵۵ که در برخی موارد هم‌پوشانی و در برخی موارد دیگر خلا وجود دارد.
د- کمبود پرسنل بازرسی وزارت کار و عدم آشنایی آنان با موضوعات ایمنی و آتش‌نشانی و عدم توجه به اخطارها و دستورالعمل‌های ایمنی و آتش‌نشانی که از سوی آتش‌نشانی به آنها داده‌شده است.
هـ – ضعف سازه در برابر حرارت بار حرارتی موجود در ساختمان.
و- عدم توجه مالک، مستاجرین به اخطارها و هشدارهای آتش‌نشانی علیرغم بروز آتش‌سوزی متعدد در آن ساختمان.
ز- ضعف اساسی در پلکان ساختمان (تک شمشیری و عدم وجود راه خروج دوم).
ح- عدم تمکین مردم برای تخلیه ساختمان تا چند دقیقه قبل از فروریزش کامل ساختمان.
آیا هلی کوپتر می‌توانست در حادثه پلاسکو مؤثر باشد؟
با توجه به ظرفیت محدود آب هلی‌کوپتر، حفظ فاصله ایمن هلی‌کوپتر با ساختمان و همچنین توسعه حریق از ضلع شمال غرب به فروشگاه‌ها و کارگاه‌های میانی ساختمان و بار حرارتی فوق‌العاده بالای حریق حدود ۱۵۰ مگاوات وجود هلی‌کوپتر در اطفاء حریق ساختمان نمی‌توانست مناسب باشد.
هرچند بالگرد در سازمان‌های امدادی و فوریتی مانند آتش‌نشانی در دنیا مورداستفاده قرار می‌گیرد ولیکن در حادثه پلاسکو در اثر چرخش ملخ‌ها جریان پرحجم هوای ایجادشده می‌توانست باعث تشدید و تسریع آتش‌سوزی در طبقات شده و ابتکار و قدرت عمل را از نیروهای عمل‌کننده در عملیات اطفاء را سلب می‌نماید. شایان‌ذکر است علاوه بر موارد ذکرشده گستردگی حریق و نیز فضای هوائی نامناسب در چهار ضلع حریق به دلیل وجود موانع تصنعی و طبیعی امکان عملیات با بالگرد را با مشکل مواجه می‌نمود. وقوع حریق در قلب هر طبقه و فاصله زیاد کانون حریق با محیط بیرونی عملاً هدف‌گیری کانون حریق توسط بالگرد را غیرممکن می‌نمود و فقط اطفاء در نمای ساختمان میسر می‌بود.
چرا آتش‌نشانان به دستگاه جی‌پی‌اس برای رصد شدن در حریق‌ها مجهز نیستند؟
ازآنجاکه برای استفاده آتش‌نشانان از دستگاه ردیاب با دقت کمتر از یک متر مورد نیاز می‌باشد و وجود چنین دستگاه‌هایی که کاربرد درون ساختمانی داشته باشند وجود ندارد چون به دلیل مشکلات ورود امواج الکترومغناطیس در درون سازه‌ها، خطای جی‌پی‌اس به شدت افزایش می‌یابد و از طرفی با فرض آنکه این دستگاه بخواهد موقعیت آتش‌نشانان را در هرلحظه برای فرمانده بفرستد نیاز به فرستنده به یسیم بر روی جی‌پی‌اس می‌باشد که از نظر سلامتی و تولید انفجار در محیط‌های دارای گازهای قابل‌انفجار بسیار خطرناک می‌باشد. امروزه از دستگاه‌های دی استرس یونیت که دارای سیستم صوتی برای آتش‌نشانان گم‌شده داخل دود و یا تودرتوی ساختمان‌ها و طناب‌های راهنما استفاده می‌شود که در پلاسکو کاربردی نداشته است ولی در برنامه تکمیل و بروز رسانی تجهیزات دیده‌شده است.
چرا بیسیم دیجیتال برای همه آتش نشانان تهیه نشده است؟
در خصوص عدم وجود بی سیم‌های دیجیتال باید در نظر داشته باشیم که مهم‌ترین فاکتور در تهیه بیسیم دیجیتال تأمین باند فرکانسی در محدود یو اچ اف می‌باشد و به همین دلیل سازمان و شهرداری باید مجوز تخصیص این فرکانس از سازمان تنظیم مقررات را اخذ می‌نمودند که این موضوع از حدود ده سال پیش شروع‌شده است اما به دلیل محدودیت باند فرکانسی کشور و از طرف دیگر تمایل وزارت فناوری اطلاعات و ارتباطات به اختصاص تعداد معدود اپراتور تترا و یا شبکه دیجیتال هنوز مجوز شبکه بیسیم دیجیتال صادر نشده است و در آخرین مکاتبه‌ای که سازمان مذکور با سازمان آتش‌نشانی داشته است رسماً اعلام نموده که در حال حاضر امکان صدور مجوز شبکه دیجیتال برای آتش‌نشانی وجود ندارد و باید از طریق اپراتور معرفی‌شده از طرف سازمان مذکور اقدام شود.

«پسا پلاسکو»