مخاطرات زیست محیطی پس از زلزله شهرتهران

نویسنده ومسئول: روح اله درویش
rd136121@yahoo.com

کارشناس ارشد سوانح طبیعی(سیل وزلزله، دانشگاه شهید بهشتی)-ایستگاه۲۸ آتش نشانی وخدمات ایمنی تهران

 

چکیده

داشتن آمادگی در برابر زلزله اهمیت به سزایی دارد .آسیب پذیری شهر تهران در برابر زلزله به ویژه در بافت های فرسوده بخش مرکزی سبب خسارت های جانی و مالی در کشور می شود. یکی از ضروری ترین اقدامات و مسائل به کارگیری اصول مدیریت بحران به منظور کاهش مخاطرات ، آمادگی،مقابله، بازسازی و باز توانی است.  هدف از تدوین این مقاله این است که ضمن بیان بحران های زیست محیطی ناشی از زلزله ازقبیل مخاطرات مربوط به شبکه گازوآتش سوزی ، راه حل هایی پیشنهاد کنیم تا با انجام آنها قبل از وقوع زلزله معضلات و مشکلات زیست محیطی ناشی از زلزله به حداقل برسدکه این مهم به کمک نرم افزار VENSIM  برای جمعیت آسیب دیده وسالم و….مورد برسی قرارگرفته است.

مقدمه

 در زمین شناسی به لرزش ها و تکان های کوتاه مدت سطح زمین،زمین لرزه یا زلزله می گویند. مبنای اصلی زمین لرزه از قعرزمین یا نزدیک به زمین به طور طبیعی به وجود می آید. این لرزش ها می توانند در خشکی یا دریا به وجود آیند.در قرن بیستم،بیش از۱۱۰۰ زلزله مخرب در نقاط مختلف کره زمین روی داد که در آن ها بیش از ۱۵۰۰۰۰۰ نفر جان خود را از دست دادند .کشور ایران به واسطه موقعیت جغرافیایی، شرایط اقلیمی و وضعیت زمین شناختی از جمله کشورهای در معرض بحران های طبیعی محسوب می شود.با توجه به اینکه ایران بر روی کمربند زلزله خیز آلپ-هیمالیا قرار گرفته است و سابقه تاریخی وقوع زلزله ها در آن، بیانگر احتمال رویداد زمین لرزه های شدید درآینده است[۱] ۹۰ درصد تلفات زلزله ناشی از ریزش ساختمان هایی بود که ایمنی کافی نداشته اند.کشور ژاپن که سالانه چندین مورد زلزله با شدت ( ساختمان ها( و افرادی که در این زلزله آسیب می بینند، بسیار جزیی و کم اهمیت است.[۱]

تحقیقات انجام گرفته

 تحقیقات به عمل آمده در مورد کاهش خسارات ناشی از زلزله حول محور روش های ساخت و ساز واحدهای ساختمانی جهت افزایش مقاومت بنا در برابر زلزله بوده است که این تنها بخشی از جنبه های آمادگی در مقابله با زلزله است. بررسی میزان آسیب ها و صدمات ناشی از زلزله در شهرها در بسیاری از موارد نشان داده است که درصد بالایی از صدمات به طور مستقیم به وضعیت نامطلوب برنامه ریزی و شناسایی و کاهش خطرات شهری مربوط بوده است. عوامل متعددی همچون کاربری نامناسب زمین، ساخت و طراحی نامناسب ساختمان ها و زیرساخت های ناکارآمد شهری می تواند، موجب افزایش خطر سکونتگاه های انسانی شود. برنامه ریزی برای کاهش بحران های زلزله دارای فرایند نسبتا پیچیده ای می باشد. زلزله پدیده ای است که در آن، در مدت اندک، انرژی زیاد در زمین آزاد می شود و حرکات شدید زمین ساختی را دربردارد. در نتیجه ممکن است سبب تغییرات ارتفاعی در پوسته زمین، روانگرایی،گسیختگی، شکاف وجابجایی افقی در زمین شود. مهمتر از همه اینکه درمناطق شهری، تخریب و ریزش ساختمان ها و انسداد شریان های اصلی و فرعی موجود در منطقه سانحه دیده در اثر آوار ساختمانی و حتی بروز آتش سوزی از پیامدهای بارز زلزله است.[۲] از دیدگاه برنامه ریزی شهری، زلزله، انهدام زندگی کسانی است که به جرم فقر، محکوم به ساختن شهرهای بدون برنامه ومسکن ارزان قیمت و نامقاوم هستند. وجود زمینه های لرزه خیزی ناشی از موقعیت زمین شناسی، وجود گسل های فراوان در بطن و حاشیه شهرها و… همگام با عوامل انسانی متعدد نظیر جمعیت شهری، افزایش مسکن کم دوام شهری و شهرسازی نامتناسب با بحران زلزله، همگی قابلیت لرزه پذیری پذیرشهرها را افزایش داده است؛ تا جایی که ۹۰ درصد شهرهای کشور، در برابر یک زلزله ۵٫۵ ریشتری آسیب پذیرشده اند.[۲] با توجه به قرارگیری ایران در مسیر کمربند مستعد وقوع زلزله توجه اصولی به مدیریت بحران امری بدیهی است. چرا که در طی سالهای ۱۹۰۰ تا ۲۰۰۰ این سرزمین جزء شش کشوری قرار داشته است که دچار تلفات انسانی ناشی از وقوع زمین لرزه بوده است.

با توجه به پژوهش های انجام گرفته در طرح کالبد ملی ایران توسط وزارت مسکن و شهرسازی، کشور ایران به پهنه هایی با خطر بسیار بالا ،نسبتا متوسط، نسبتا پایین و پایین تقسیم شده است.که به لحاظ جمعیتی حدود۵۰% درصد جمعیت شهر نشین کشور در پهنه هایی زندگی می کنند که دارای خطر نسبتا بالا، بالا و بسیار بالا است. به عبارتی نقشه پهنه بندی خطر نسبی زلزله در ایران گویای آن است که بخش اعظم مناطق مسکونی کشور در محدوده خطر نسبتا بالا و قریب به تمام سرزمین در محدوده خطر نسبتا متوسط رو به بالا قرار دارد. ازآنجا که سازه های غیر مسلح بیشترین پتانسیل خرابی در زلزله را داشته و نیز دارای مکانیزهای متعدد شکست می باشند و با توجه به وجود عدم قطعیت های فراوان در پارامتر های موجود در این نوع سازه، باید مطالعه آسیب پذیری این سازه ها با آگاهی مناسبی از این پارامتر ها و در نظرگرفتن بیشرین مودهای محتمل برای شکست سازه ها باشد. مقاوم سازی ساختمان ها در کاهش خسارات مادی، کاهش مرگ و میر و ثابت ماندن جمعیت نقش موثری دارد.[۲]

محدوده مورد پژوهش

 با توجه به تعداد بسیار زیاد گسل ها در سطح استان تهران و سوابق تاریخی فعالیت این گسل ها می توان به این نکته پی برد که روزی نه چندان دور تهران با زلزله ای عظیم مواجه خواهد شد. در سوابق  تاریخی تهران زلزله های بزرگی مانند زلزله۷٫۱ ریشتری در دماوند در سال ۱۸۳۰ میلادی، زلزله۷٫۲ ریشتری طالقان در سال۱۹۵۸ میلادی و بسیاری دیگر زلزله های بالای۷ ریشتری ثبت شده است. چون از آخرین زلزله نیرومند بیش از ۱۷۰ سال گذشته خطر وقوع زلزله در تهران بسیار بالا است .گسل های اصلی تهران عبارت اند از :گسل مشا- ،گسل شمال تهران،گسل جنوب ری،گسل شمال ری،گسل کهریزک،گسل نیاوران،گسل محمودیه،

گسل ملاصدرا، گسل شیان وکوثر،گسل گرمسار،گسل پیشوا،گسل پارچین و…با توجه به شرایط حاکم در تهران از لحاظ جغرافیایی، بحث مدیریت بحران در جهت تعدیل خسارت های حاصل از زلزله در تهران امری اجتناب ناپذیر است.[۳]

 

عواملی که در کاهش خسارت زلزله نقش تعیین کننده دارند پیگیری بحث شیوه اصول ساختمان سازی، تغییر کاربری زمین ها بر مبنای اصول شهرسازی، بهسازی طرح تأسیسات شهری همچون آب، برق، گاز، …، خرید جرثقیل، ماشین های مجهز اطفاء حریق و مقاوم سازی ایستگاهها، آمبولانس های مجهز، تعیین استانهای معین امداد رسان، تخریب بافت فرسوده، جلوگیری از افزایش بی رویه جمعیت شهر تهران، جابجایی پایتخت، آموزش به ارتش و سازمانهای امداد رسان و هماهنگی با بیمارستانها و … مؤلفه های مهمی هستند، که در کاهش خسارت نقش تعیین کننده دارند.[۴]

معیارهای شهرسازی: معیارهای شهرسازی در تهران باید بر اساس موارد زیر هر چه سریعتر تغییر یابد.

الف- تغییر بافت فرسوده به ویژه مناطق شلوغ به گونه ای که شاهد مشکلات امداد رسانی در کوچه های باریک و پر جمعیت که در زمان زلزله با آوار نیز پر می شوند، نباشیم.

ب- تغییر کاربری گسترده مناطق شهر با توجه به نسبت فضاهای مسکونی، پارک، تجاری، … .

ج- تخریب ساختمانهای قدیمی، خرید زمین برای ایجاد فضای باز

رفع مشکلات مشهود:

۱–مقاوم سازی شبکه آب، برق، گاز، تلفن، آنتن های ارتباطی و موبایل

– تهیه آمبولانسهای مجهز و کافی و آمبولانس هوایی و محلهای فرود مناسب در محلات تهران ۳- تهیه ماشین های آتش نشانی به مقدار کافی

۴- تهیه جرثقیل های متعدد برای نگهداری سازه های واژگون ۵- مقاوم سازی ایستگاه و در ورود و خروج آتش نشانی ها و مراکز امداد۶- مقاوم سازی بیمارستان ها و بررسی وضع اتاق های جراحی و آسانسورها۷- ایمن سازی پمپ بنزین ها و مراکز انبار مواد آتش زا۸- وجود درها و پلکان مناسب و کافی در مدارس، دانشگاهها، مراکز خرید و هر محل پر

جمعیت۹- کنترل اجرای آیین نامه ها با سختگیری بیشتر و حرکت به سوی سبکسازی۱۰- تعیین استانهای کمک رسان به مناطق مختلف تهران و آشنایی مسؤولان استانهای معین با وضع موجود مناطق تهران۱۱- آموزش کنترل عفونت و همکاری نیروهای امدادی و بیمارستانها ۱۲- وضعیت تغذیه بازماندگان پس از زلزله۱۳- کنترل وضعیت اجساد برای رفع همه گیری بیماریها.[۴]

متدولوژی پژوهش

به طور کلی ۲۳ بحران بعد از زلزله با توجه به ویژگی های کشور ایران طبقه بندی شده است. برخی از این بحران ها ، بحرانهای اجتماعی هستند که فقط باید از طریق جامعه شناسان مورد بررسی و تعریف قرار بگیرد.در این پژوهش با استفاده از نرم افزار VENSIM رابطه بین متغیر ها و بازخورد های موجود توسط نمودار علی- معلولی، نمودار حالت-جریان بررسی شده است و با مدلسازی بحران های پس از وقوع زلزله در تهران قصد داریم تاثیر بحران ها را که به عنوان متغیر های ما هستند بر بحرانی تر شدن اوضاع بعد از زلزله بررسی کنیم.

بحران ها عبارت اند از :

-۱  بحران سازه های با پتانسیل آسیب رسانی بالا

۲- بحران ساختمان های حیاتی

۳- بحران ساختمان ها ویژه

۴- بحران انتقال نیرو

۵- بحران سیستم های مخابراتی

۶- بحران های شبکه های سوخت رسانی

۷- بحران شبکه جمع آوری فاضلاب

۸- بحران شبکه های آبرسانی

۹- بحران زنان و دختران بی سرپرست

۱۰- بحران کودکان بی سرپرست

۱۱- بحران لوازم و تجهیزات

۱۲- بحران های بهداشتی

۱۳- بحران عدم هماهنگی نیرو های عمل کننده

۱۴- بحران زنده یابی و خارج کردن مجروحان)آواربردای(

۱۵- بحران تدفین اجساد

۱۶- بحران اسکان بازماندگان پس از زلزله

۱۷- بحران اسکان و اعزام مجروحین

۱۸- بحران مسیر های مواصلاتی

۱۹- بحران عدم مهارت های ویژه امدادگران

۲۰- بحران تخلیه و توزیع کمک های ارسالی

۲۱- بحران امنیت

۲۲- بحران اطلاع رسانی

۲۳- بحران عملیاتی کردن مدیریت ها

متغیر های درون زا و برون زا و تشخیص مرز مدل

متغیرهای درون زا متغیرهایی هستند که بر روی سیستم تاثیر می گذارند و از آنها تاثیر می پذیرند و متغیر های برون زا تنها بر روی سیستم تاثیر می گذارند.که در جدول ذیل آورده شده است.[۵]

متغییر های درون زا	متغیر های برون زا
مدیریت	سازه های با پتانسیل آسیب رسانی بالا
امنیت	ساختمان های حیاتی
مسیر های مواصلاتی	ساختمان های ویژه
اسکان و اعزام مجروحین	سیستم های مخابراتی
اسکان بازماندگان	زنان و دختران بی سرپرست
زنده یابی	کودکان بی سرپرست
بهداشت	هماهنگی نیرو های عمل کننده
آبرسانی	تدفین اجساد
جمع آوری فاضلاب	مهارت امدادگران
سوخت رسانی	اطلاع رسانی
انتقال نیرو
تخلیه و توزیع کمک های ارسالی

جدول ۱- متغیرهای درون وبرون زا

 

یافته حاصل از برنامه

با در نظر گرفتن مقادیر ثابت زیر رفتار متغیر های حالت به این صورت می باشد که نمودارهای آن توسط نرم افزارد VENSIM درذیل نشان داده شده است.(نمودارهای ۱الی ۵)

شدت زلزله= ۷٫۲ ریشتر،  جمعیت اولیه=۶۰۰۰۰۰۰ نفر

زمان نرمال شناسایی افراد= ۳روز

عمر باقیمانده مصدوم شناسایی نشده در صورت پیدا نشدن= ۳روز

عمر باقیمانده مصدوم شناسایی شده در صورت پیدا نشدن= ۳۰روز

عمر باقیمانده بیمار شناسایی نشده در صورت پیدا نشدن= ۳روز

عمر باقیمانده مصدوم شناسایی شده در صورت پیدا نشدن= ۲۰روز

 

تغییرات هر یک از متغیرهای حالت و نیز مقادیر اولیه آنها تحت تاثیر شدت زلزله می باشد. زمانی که شدت زلزله از ۷٫۲ریشتر به۹ ریشتر افزایش یابد ، رفتار متغیرها به صورت زیر تغییر می کند: (نمودار۶و۷)