بررسی وضعیت پسماندهای الکترونیکی در جهان و ایران و ارائه راهکارهای مدیریتی

مدیریت بازیافت زباله­ های الکترونیکی در دنیا

معضل افزایش زباله­ های الکترونیکی، دولتمردان کشورهای گوناگون را بر آن داشته که چاره­ای در این زمینه نیاندیشند. در بسیاری از کشورهای پیشرفته و در حال توسعه شرکت­های سازنده محصولات الکترونیکی         (به عنوان مثال شرکت های بزرگی همچون …HP, SONY, DELL, NOKIA,) ملزم به بازیافت محصولات از رده خارج خود می­باشند و هزینه­های بازیافت را در قیمت محصولاتشان در نظر می­گیرند. علاوه بر این شرکت­های زیادی در دنیا بر مبنای بازیافت زباله­های الکترونیکی شکل گرفته­اند که مورد حمایت دولت­ها نیز قرار دارند.

مدیریت زباله­های الکتریکی، به روش­های مختلف دفع لوازم الکتریکی و الکترونیکی از کار افتاده و از رده خارج (که تأثیر زیادی به سلامت انسان و محیط زیست دارند) می­پردازد. این فرآیند می­تواند به فناوری­های مدرن که منطبق با استانداردهای سلامت انسان و محیط زیست هستند و فناوری­های پرخطر که سلامت انسان و محیط زیست را به خطر می­اندازند (و اغلب در کشورهایی که استانداردهای صریحی وجود ندارد، استفاده می شود) تقسیم شود.

روش­های سنتی و پرخطر

روش­های بازیافت پرخطر  بر خلاف استانداردهای رایج بین ­المللی بوده و باعث به خطر افتادن سلامت انسان و محیط ­زیست می­شوند. این روش­ها عمدتاً به دو دسته تقسیم می­شوند:

 سوزاندن 

در این روش، زباله­ ها از طریق سوزاندن تجزیه می­شوند. سوزاندن می­تواند در محیط باز و در شرایط غیر قابل کنترل باشد یا اینکه در یک محیط بسته و کنترل شده باشد تا مانع از انتشار ذرات آلوده­ کننده در هوا گردد. به دلیل تنوع مواد موجود در قطعات الکترونیکی، در این روش خطر انتشار آلودگی و مواد سمی زیاد است. به طوری که سوزاندن زباله­های رایانه­ای بزرگترین منبع  تولید دی اکسین­ها و انتشار فلزات سنگین نظیر جیوه در جو است. در نتیجه سوزاندن زباله­های الکترونیکی به هیچ وجه توصیه نمی­شود.

۲. دفن کردن

نفوذناپذیری محل دفن، شرط اصلی دفن زباله­های رایانه­ای است. تقریباً چنین مکانی اصلاً وجود ندارد، به عبارت بهتر در طولانی ­مدت تمام محل­ های دفن زباله­ های الکترونیکی نفوذ ناپذیری خود را از دست می­دهند. تحقیقات نشان می­دهد که در محل دفن مانیتورهای ^٠۱CRT^F، هر عدد لامپ اشعه کاتدی می­تواند تا ۸۶/۱ گرم سرب را وارد شیرابه محل دفن کند.

روش­های مدرن و زیست سازگار:

فناوری­های مدرن شامل سه مرحله هستند:

۱. جداسازی و آلودگی­زدایی

در این فرایند مواد سمی و مضر برای محیط­زیست مانند CRTها و باتری­ها باید جدا شوند. این کار طبق دستورالعمل استاندارد WEEE انجام می­شود؛ لیست اجزای خطرناکی که طبق دستورالعمل باید جدا شوند در جدول ۲ آمده است.

۲. فرایندهای مکانیکی

این فرایندها برای جداسازی مواد مختلف قابل بازیافت و آلاینده­ها انجام می­شود که عموماً شامل واحد شکستن، خرد کردن و جداکننده ­های مغناطیسی، جداکننده ­های بادی، جداکننده ­های جریان گردابی و… می­شود. در این فرایندها گرد و غبارهای تولیدی باید قبل از رهاسازی برای کاهش آلودگی، فیلتر می­شوند.

3. پالایش

مواد موجود در زباله­های الکترونیکی می­توانند به صورت مواد خام بازیابی شوند و برای این منظور باید از فرایندهای مختلفی مانند فرایندهای پیرومتالورژی، هیدرومتالورژی و الکتروشیمیایی عبور کنند. عمده موادی که از فرایند پالایش به دست می­آیند شامل فلزات، پلاستیک­ها و شیشه می شوند.

مدیریت بازیافت زباله های الکترونیکی در ایران

در ایران سالانه حجم وسیعی از قطعات الکترونیکی از رده خارج می­شوند اگر چه هنوز به صورت رسمی آماری برای مقدار این زباله­ها اعلام نشده است. تاکنون در ایران اقدامی برای بازیافت اصولی این زباله­ها صورت نگرفته است و سرنوشت وسایل الکترونیکی از رده خارج درست مشخص نیست.

وسایل الکترونیکی از جمله رادیو، تلویزیون و رایانه با توجه به سرعت بالای رشد فناوری، در بسیاری از موارد حتی قبل از پایان عمر مفیدشان از رده خارج می­شوند. در ایران نیز تعداد زیادی از این دست وسایل در انبارها وجود دارد. هم­اکنون بسیاری از دانشگاه­های بزرگ، شرکت­ها و برخی ادارات دولتی هر از چند گاهی وسایل الکترونیکی از رده خارج خود را به قیمت بسیار نازلی به حراج می­گذارند.

در اغلب شهرهای بزرگ برنامه مشخصی برای جمع­آوری زباله­های الکترونیکی وجود ندارد. در نتیجه وسایل الکترونیکی خانگی عمدتاً یا به همراه دیگر زباله­های شهری جمع­آوری شده، سوزانده یا دفن می­شوند یا اینکه توسط افرادی که وسایل دست دوم را خریداری می­کنند، جمع­آوری می­شوند و پس از تعمیر دوباره به فروش می­رسند یا قطعات سالم آنها جدا شده و مورد استفاده قرار می­گیرند. در این میان تنها در تعداد اندکی از شهرهای ایران مانند مشهد مکان­هایی به منظور جمع­آوری زباله­های الکترونیکی خانگی در نظر گرفته شده است. گرچه هنوز برنامه­ای مدون برای بازیافت زباله­های جمع­آوری شده در هیچ­جای ایران وجود ندارد.

روش پیشنهادی

با توجه به وضعیت فعلی کشورمان و مطالعاتی که روی برنامه بازیافت قطعات الکترونیک در کشورهای توسعه­ یافته انجام شده است، روش زیر برای مدیریت زباله ­های الکترونیکی در شهرهای ایران پیشنهاد می­شود:

 ۱- جمع ­آوری

از آنجایی که شهرداری­ها هزینه زیادی را صرف جمع­آوری زباله­های شهری می­کنند، می­توانند با استفاده از پتانسیل­های موجود خود هزینه­های جمع­آوری را کاهش ­دهند، در این راستا راهکارهای زیر پیشنهاد می­شود:

۱- استفاده از منابع انسانی و خودروهای جمع­آوری زباله­های خشک (کاغذ، پلاستیک و شیشه) جهت جمع­آوری تجهیزات الکترونیکی از رده خارج

۲- اختصاص دادن محلی در ایستگاه­های بازیافت سطح شهرها جهت زباله­های الکترونیکی

۳- ایجاد مراکزی جهت پذیرش وسایل از رده خارج الکترونیکی در بخش­هایی که محل تمرکز تعمیرکاران و فروشندگان تجهیزات دسته دوم الکترونیکی است.

از آنجا که قانع کردن مردم جهت تحویل زباله­های الکترونیکی نیاز به فرهنگ­سازی دارد، نهادهایی همچون صدا و سیما، مطبوعات و سایر رسانه­ها می­توانند نقش مؤثری در این زمینه داشته باشند.

۲-  جداسازی و بازیافت زباله­ های الکترونیکی

با توجه به اینکه زباله­های الکترونیکی از وسایل و مواد مختلفی تشکیل شده، اولین گام در بازیافت آنها جداسازی و دسته­بندی مواد و وسایل مختلف است. برای این منظور ابتدا باید مواد خطرناک زباله­ها (طبق جدول ۱) جدا شود. مطابق با استاندارد WEEE بهترین روش جهت جداسازی زباله­های الکترونیکی، روش­های دستی است.

محصول جداسازی، به چند دسته زیر تقسیم می­شود:

مواد فلزی (قطعات آهنی، آلومینیومی و مسی)

قسمت­های فلزی حجیم بدنه رایانه و سایر دستگاه­های الکترونیکی از جمله بخش­های فلزی زباله­ها محسوب می­شوند. پس از تفکیک قطعات فلزی از همدیگر بسته به جنس، هرکدام به کارخانه مربوطه انتقال می­یابند، به عنوان مثال قطعات آهنی به کارخانجات ذوب­آهن انتقال می­یابند.

مواد پلاستیکی (مثل قاب وسایل الکترونیکی)

درصد قابل توجهی از زباله­های الکترونیکی را مواد پلاستیکی تشکیل می­دهند. این مواد که در قسمت­های مختلف دستگاه­های الکترونیکی مانند قاب مانیتورها و بردهای الکترونیکی استفاده می­شوند، به سه روش قابل بازیابی هستند. برخی از صنایع بازیافت موجود قادرند بعضی از این قطعات پلاستیک را بازیافت نمایند.

برخی از مواد پلاستیکی، قطعات بازیافتی به عنوان مواد اولیه صنعت پتروشیمی یا به عنوان احیاکننده در استخراج فلزات، قابل استفاده هستند. از طرفی می­توان قطعات پلاستیکی را خرد نمود، گرانوله کرد و برای ساخت مواد جدید استفاده کرد یا از آنها به عنوان مواد خام صنعت بازیافت به کشورهای دیگر صادر نمود. روش سوم بازیافت قطعات پلاستیکی نیز استفاده از مواد پلاستیکی به عنوان سوخت است. با توجه به پتانسیل­های بومی هر منطقه، یکی از این روش­ها را می­توان برای بازیافت قطعات پلاستیکی انتخاب نمود.

بازیافت کابل­ها

کابل­ها از دو بخش فلزی و غیرفلزی تشکیل شده­اند که بعد از عبور از فرایند بازیافت به صورت فلز و پلاستیک بازیابی می­شوند.

بازیافت CRT:

CRTهای از رده خارج در صنایع ساخت شیشه، سرب و ساخت CRT  قابل استفاده هستند. در نتیجه در بسیاری از کشورهای دنیا CRTها به فروش می­رسند. در ایران با توجه به شرایط موجود، بهترین راهکار صادرات CRT به نظر می­رسد. ضمن اینکه می­توان مکان­هایی برای نگهداری کنترل شده آنها در نظر گرفت تا در صورت راه­اندازی واحد بازیافت CRT در ایران آنها را بازیافت نمود.

بازیافت بردها:

بردها بخش زیادی از دستگاه های الکترونیکی از رده خارج را تشکیل می­دهند و بازیافت برد، مهمترین بخش عملیات بازیافت در تمامی دنیا محسوب می­گردد. روش­های گوناگونی برای بازیافت بردهای الکترونیکی وجود دارد. این روش­ها شامل روش­های مکانیکی، پیرومتالورژیکی، هیدرومتالورژیکی، بیومتالورژیکی و… می­باشند. در کشورهای در حال توسعه مثل ایران روش­های هیدرومتالورژیکی به علت سرمایه­گذاری اولیه کم، کاربرد بیشتری پیدا می­کنند. در عین حال روش دیگر برای بازیافت بردها، انجام عملیات مکانیکی و دستی به منظور جداسازی اولیه آنهاست. محصولات این روش­ها را می­توان به واحدهای بین­المللی بازیافت فروخت.

 بازیافت باتری­ها:

بازیافت باتری­ها نیاز به واحد مجزا و پیشرفته­ای دارد. اگرچه با توجه به حجم محدود این قطعات می­توان محلی را برای جمع­آوری و نگهداری کنترل شده آنها در نظر گرفت تا در زمان راه­اندازی واحد بازیافت، باتری آنها را بازیافت نمود. از طرفی می­توان آنها را به کشورهای دیگر جهت بازیافت فروخت.

به منظور بازیافت صحیح زباله­های الکترونیکی ابتدا لازم است سیستمی جامع برای جمع­آوری این زباله­ها از طرف نهادهای ذیربط مانند شهرداری­ها پیش­بینی شود. راهکارهایی وجود دارد که هزینه­های جمع­آوری را تا حد زیادی کاهش می­دهند و آن را مقرون به صرفه­تر می­کنند. در این میان نقش رسانه­ها در فرهنگ­سازی، بسیار حیاتی به نظر می­رسد. گام بعد در راستای بازیافت زباله­های الکترونیکی، راه­اندازی کارخانه­ای برای تفکیک و آلودگی­زدایی از  زباله­های الکترونیکی است. از طرف دیگر در این کارخانه باید تجهیزاتی به منظور آماده­سازی اولیه بخش­های گوناگون زباله­های جداسازی شده (با توجه به ماهیت آنها) در نظر گرفته شود. به عنوان مثال برای خرد کردن و پرس نمودن قسمت­های پلاستیکی و فلزی، دستگاه­های خردکن، جداکننده­های مغناطیسی، پرس و… لازم است. با توجه به حجم بالای بردها و اهمیت بازیافت آنها (و از طرفی هزینه­بر بودن تأسیس واحدهای بازیافت باتری­ها و CRTها) به نظر می­رسد بهتر است تأسیس واحد بازیافت تخصصی در سه فاز انجام شود. می­توان در ابتدا تنها واحد بازیافت بردها را راه­اندازی نمود و بعد از جمع­آوری CRTها و باتری­ها درصورت صرفه اقتصادی، اقدام به راه­اندازی واحد بازیافت برای آنها نمود و در غیر این صورت می­توان آنها را به کشورهای دیگر صادر کرد.

در حال حاضر مهمترین مسئله در بحث بازیافت، ایجاد واحد اولیه بازیافت است که شامل بخش جداسازی ، عملیات آماده­سازی و واحد بازیافت بردهای چاپی است. شروع به کار این واحد می­تواند چشم­انداز بسیار مناسبی در مورد پارامترهای کلیدی فرایند بازیافت ارائه نماید تا بتوان در مورد ادامه روند بازیافت زباله تصمیم­گیری بهتری نمود.

 گردآوری: ماندانا یاوری