بررسی علل مرگ تالاب های ایران / ۷۵ درصد از تالاب‌های کشور رو به نابودی است

بررسی‌های انجام شده درباره تالاب های کشورمان نشان می‌دهد ۷۵درصد از آنها یا در وضعیت بحرانی هستند یا خطر نابودی آنها را تهدید می‌کند؛ مدیر ملی طرح حفاظت ازتالاب‌های ایران هم خبر از ادامه این بحران و بی‌تأثیر بودن نزولات آسمانی در احیای اکوسیستم های ارزشمند آبی کشورمان می‌دهد.

به گزارش پایگاه خبری بامنا به نقل از ایران ، برای همین به سراغ محسن سلیمانی مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب های ایران رفتیم و از او درباره آخرین وضعیت تالاب های کشورمان، چگونگی خشک شدن آنها و راهکارهای احیای تالاب ها را پرسیدیم.

کنوانسیون رامسر
اتحادیه کنوانسیون رامسر بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) در کنوانسیون بین‌المللی تالاب‌ها که به کنوانسیون رامسر معروف است تالاب را چنین تعریف می‌کند: «مناطق مردابی که آب مانده اراضی سیاه خیس باتلاقی، برکه‌های مصنوعی یا طبیعی، به طور دائم یا موقت دارای آب ساکن یا جاری، با مزه آب شیرین، شور و لب شور بوده و همچنین مناطق ساحلی دریاها که هنگام جزر، ارتفاع آب بیشتر از ۶ متر نباشد، تالاب گفته می‌شود». بر اساس این تعریف، تالاب‌ها بهترین و مهم‌ترین مخازن ژن گیاهی و جانوری روی زمین هستند که تعاریف مختلفی برای آنها به‌کار رفته است.
از۴۲ نوع تالاب مشخص شده توسط کنوانسیون رامسر در سطح جهانی بجز یک نوع تالاب یعنی «تورب زارها»، بقیه درکشور ما یافت می شوندکه بیانگر تنوع بسیار زیاد تالاب‌های ایران است. همچنین تعداد این تالاب‌ها به واسطه وسعت کشور بسیار زیاد و محدوده تغییرات ابعاد آنها بسیار وسیع است. به طوری که وسعت آنها بین کمتر از چند هکتار تا بیش از۵۰۰ هزار هکتار در نوسان است. در کشورمان بیش از ۸۴ تالاب با اهمیت بین‌المللی شناسایی شده‌ا‌ست که از بین آنها تاکنون ۳۵ تالاب درقالب ۲۴ عنوان، با مساحت کل ۱۴۸۱۱۴۷ هکتار، به کنوانسیون رامسر معرفی و مشمول مقررات این کنوانسیون شده‌اند.
با وجود این «محسن سلیمانی»، مدیر ملی‌طرح حفاظت از تالاب‌های ایران خبر از زوال ۷۵ درصد از این تالاب‌ها می‌دهد. او می‌گوید ۷۵درصد تالاب‌های ایران بخش مهمی از ارزش‌ها و کارکردهای خود را از دست داده‌اند.

هرچند عده‌ای تصور می‌کنند که از ابتدای پاییز امسال بارش‌های نسبتاً خوبی در کشور رخ داده و بنابراین می‌تواند در احیای منابع آبی ما اثر‌گذار باشد، اما سلیمانی معتقد است بارندگی‌ها فقط تا حدودی می‌تواند به روند احیای تالاب‌ها کمک کند و این به آن معنا نیست که با آمدن باران خیال ما هم از احیای تالاب‌ها راحت شود چراکه ما هرساله این فرآیند را تجربه می‌کنیم. یعنی هر سال در فصل بارش کمی آب به تالاب‌ها وارد می‌شود که همان هم در فصل تابستان با افزایش تبخیر خشک می‌شود.

توسعه ناپایدار در حوضه آبریز، مرگ تالاب‌ها را رقم زد
مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران تأکید می‌کند که برای نجات تالاب‌ها فقط باید فرآیندها و عللی را که منجر به خشک شدن تالاب‌ها می‌شود اصلاح کرد. یکی از مهم‌ترین دلایل خشکی تالاب‌های کشور این است که توسعه ناپایدار در حوضه آبریز آنها اتفاق افتاده است و گسترش طرح‌های کشاورزی و منابع تولید آب در کنار سدسازی‌ها سبب شده که حتی در شرایط نرمال یا در سال‌های ترآبی و پرآبی عملاً تالاب‌ها حتی به شرایط نرمال هم بازنگشته و روند خشکی را همچنان طی می کنند.
سلیمانی عمده تالاب‌های مهم کشور را در وضعیت نامناسب زیست محیطی می‌داند. به گفته او تالاب بختگان در استان فارس، مجموعه تالاب‌های بین‌المللی هامون در استان سیستان و بلوچستان، تالاب گاوخونی در استان اصفهان، میقان در استان مرکزی، دریاچه ارومیه و بسیاری از تالاب‌های کلیدی و ارزشمند کشورمان شرایط بسیار بدی دارند. با آغاز فصل بارندگی تا حدودی اوضاع این تالاب‌ها بهتر می‌شود اما به طور عمومی شرایط خوبی ندارند و علاوه بر چشم دوختن به آسمان و به امید باران بودن، باید فکری برای روند توسعه ناپایدار در حوزه این تالاب‌ها کرد. با وجود این او معتقد است که کماکان می‌توان به احیای تالاب‌های کشور امیدوار بود.

چرا ارومیه هنوز لب تشنه است؟
مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران بر این باور است که برای نجات دریاچه ارومیه تلاش بسیاری شده و در برنامه ستاد احیای دریاچه ارومیه هدف این بوده است که وضعیت این دریاچه تثبیت شود. در طول چندسال گذشته هم شاید الگوهای کشاورزی اصلاح نشده که ما شاهد اثرات آن در احیای دریاچه باشیم.
او می‌گوید: البته سه سالی می‌شود که طرح اصلاح کشاورزی را با کشور ژاپن برای احیای دریاچه ارومیه آغاز کرده‌ایم. این طرح در ۷۵ روستای حوضه دریاچه ارومیه در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی به صورت آزمایشی اجرا شده است که هدف از اجرای آن، این بوده که با کمک خود کشاورزان بتوانیم تولید کشاورزی را در کنار کاهش استفاده از منابع آبی داشته باشیم تا آب به دریاچه بازگردد.
اما به گفته او به طور عمومی آنچه که باید برای احیای دریاچه ارومیه اتفاق بیفتد هنوز نیفتاده یعنی هنوز شاهد اصلاح الگوهای کشت و آبیاری و استمرار کشاورزی پایدار در کل حوضه آبریز نیستیم. ما در قالب طرح کوچکی این طرح را انجام می‌دهیم و امیدواریم در آینده گسترش بیشتری پیدا کند.

بختگان مورد کم لطفی قرار دارد
در حالی که تالاب بختگان شرایط نامناسبی دارد اما سلیمانی می‌گوید که بختگان جزو سایت‌های تحت حمایت طرح ملی حفاظت از تالاب‌ها نیست. او معتقد است که این تالاب از آن دست منابع اکولوژیکی بوده که با وجود وسعت زیادش به عنوان یکی از تالاب‌های بزرگ کشور، در سال‌های گذشته کمتر مورد توجه قرار گرفته است: «برنامه جدی برای احیای تالاب بختگان وجود نداشته و گسترش ناموزون کشاورزی و کاشت برنج در بالادست آن انجام می‌شود. این در حالی است که روستاهای پایین دست به علت کمبود آب خالی از سکنه شده‌اند. »

علت خشکیدگی تالاب‌های ایران
مدیر طرح حفاظت از تالاب‌های ایران در پاسخ به این سؤال که آیا علت اصلی خشکیدگی تالاب‌های کشور را توسعه کشاورزی در بالادست این سیستم‌های آبی می‌دانید، می‌گوید: کشاورزی تنها یکی از چندین دلیلی است که سبب شده تالاب‌های ما خشک شوند و اصلی‌ترین دلیل توسعه ناپایدار در حوضه آبریز تالاب هاست.
در واقع اتفاقی که افتاده این است که توسعه ناپایدار از جمله سدسازی‌ها و تغییر در جریان هیدرولوژیکی تالاب‌ها در این زمینه تأثیرگذار بوده است هرچند گفته شده است برای کشاورزی انجام شده اما در کل این تصور که هر آبی که از بالادست جریان می‌یابد باید تحت کنترل قرار گیرد و به صرف مصارف مختلف برسد، علت اصلی خشکیدگی تالاب‌های کشور است.
او درباره تالاب گاوخونی کمی خوشبین‌تر است و می‌افزاید: خوشبختانه امسال حجمی از آب وارد تالاب گاوخونی شد. هرچند اوضاع عمومی این تالاب خوب نیست اما در جلسه ستاد احیای تالاب گاوخونی که هفته گذشته تشکیل شد، مجموعه استانداری اصفهان و ساکنان محله به این جمع‌بندی رسیده‌اند که احیای زاینده رود منوط به احیای گاوخونی است. یعنی اگر تالاب گاوخونی احیا شود ما می‌توانیم شاهد احیای گاوخونی و حوضه آبریز آن باشیم که به نظرم این اتفاق خوبی است.
مدیر طرح حفاظت از تالاب‌های ایران از ارائه راهکارهای بسیاری برای احیای زاینده رود و تالاب گاوخونی خبر می‌دهد که باید درباره آن بیشتر تحقیق و بررسی شود چراکه به باور او اگر تصویر درستی از شیوه مدیریت منابع آب در کشور وجود داشته باشد می‌توان به احیای تالاب‌ها و دریاچه‌ها امیدوار بود. اما اگر بدون در نظر داشتن این مدیریت تنها به استفاده از منابع آبی ادامه دهیم نمی‌توان امیدواری نسبت به احیای منابع آبی داشت. حقابه زیست محیطی دریاچه‌ها و تالاب‌ها باید حتماً در نظر گرفته شود.
سلیمانی تأکید می‌کند: اگر فقط بخواهیم به شکل موردی به برخی از منابع آبی کشور توجه کنیم راه حل مسأله را نیافته‌ایم زیرا با این روش دلیل اصلی که مدیریت ناصحیح منابع آبی است را حل نکرده‌ایم.

یک اتفاق خوب، یک اتفاق بد
او بر این باور است که یکی از اتفاقات خوبی که در سال‌های گذشته در حوزه محیط زیست رخ داده و هیچ وقت ردپایی از آن دیده نشده است، موضوع به رسمیت شناخته شدن حقابه تالاب‌ها و حقابه زیست محیطی از جریان‌های رودخانه‌های کشور ما بوده است.
سلیمانی می‌گوید: متأسفانه در چند دهه گذشته ما عمده آب منابع آبی تجدیدپذیر خود را فروخته‌ایم یا برای آن برنامه‌ریزی کرده‌ایم. این در حالی است که همیشه باید سهمی را به عنوان حقابه تالاب‌ها به رسمیت می‌شناختیم. اما در طول چند سال گذشته دیده شده که خوشبختانه این اقدام در مجموعه وزارت نیرو و به طور کلی در بدنه برنامه‌ریزی دولت جا افتاده و تغییر مثبت و درستی است.
اقدام دیگری که به گفته سلیمانی در جهت مثبت محیط زیست کشور و بخصوص درباره تالاب‌ها و دریاچه صورت گرفته، درک این ذهنیت بوده که قرار نیست در هر شرایطی کشاورزی را توسعه دهیم. البته این به آن معنا نیست که در همه حالات تغییرات مثبت و خوبی اتفاق افتاده است اما حداقل برخی شعارها و فعالیت‌ها سبب شده تا دیدگاه‌ها نیز تغییر کند که بسیار مهم است زیرا تا زمانی که دیدگاه‌ها تغییر نکند و توسعه به هر قیمتی انجام شود و آب را هر کس هر کجا و هر طور دلش خواست می‌تواند بردارد در تفکر مدیران باشد، هر چقدر در پایین دست اقدامات اصلاحی انجام شود بازهم مشکل تالاب‌ها و دریاچه‌های ما حل نخواهد شد که البته خوشبختانه این نگاه در حال تغییر است.
سلیمانی اضافه می کند که وزارت نیرو در طول چند دهه گذشته بخش زیادی از حقابه تالاب‌ها و دریاچه‌ها را فروخته است. یعنی بدون اینکه توجه داشته باشد چه بخشی از آب باید به عنوان حقابه طبیعت حفظ شود، کل سهم و پتانسیل آب را تخصیص داده است که ما به ازای آن مبلغی دریافت کرده و اکنون دیگر بازگرداندن این حقابه‌ها کار بسیار سخت و دشواری است.
ë روز جهانی تالاب‌ها برگزار می‌شود
مدیر طرح حفاظت از تالاب‌های کشور همچنین از برگزاری روز جهانی تالاب‌ها در روز ۱۳ بهمن ماه امسال خبر می‌دهد که شعار آن «تالاب‌ها برای آینده ما، معیشت پایدار» است. بر اساس این گزارش، وضعیت زیست محیطی بسیاری از تالاب‌های کشور اکنون مناسب نیست. این به آن معناست که با از بین رفتن هر کدام از این منابع اکولوژیکی، کشور متحمل خسارت‌های بسیار مادی و معنوی خواهد شد. بر اساس یک تحقیق که در سال ۱۳۸۴، از سوی بانک جهانی انجام شد، هزینه خسارت ناشی از تخریب تالاب‌‌های کشور برابر با ۳۵۰ میلیون دلار امریکا (معادل ۲۸۰۰ میلیاردریال) است.
گذشت ۱۰ سال از این تحقیق و شدت یافتن روند تخریبی تالاب‌ها نشان می‌دهد که این هزینه امروزه چندین برابر شده و جبران آن کار بسیار دشواری است. با وجود این مدیر حفاظت از طرح تالاب‌های ایران معتقد است در صورتی که منابع آبی مدیریت شوند می‌توان از ایجاد خسارت‌های بیشتر جلوگیری کرد.